حیای بجا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جهل، عقل، حیا، حیاى خردمندانه، حیاى احمقانه.
پرسش: شرم و حیا در چه مواردی پسندیده، و در چه مواردی ناپسند است؟
پاسخ: أ. در مواردی، شرم و حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند حیای از
خدا و فرشتگان، حیا از خویشتن، حیا از دست‌درازی پیش مردم، حیا از عیب و خلاف‌کاری در طول عمر و
حیا در روابط نامحرمان؛ ب. در مواردی حیا ورزیدن نابجا بوده و پسندیده نیست؛ مانند ترک عمل نیک، اعتراف به ندانستن و خدمت به مهمان.
به هر حال باید به صفت نیک حیا در تمام ابعادش توجه شود که چنین توجهی موجب پاکسازی فرد و جامعه می‌گردد.
انسان در طول زندگی خود با مسائلی برخورد می‌کند که نمی‌داند که باید در آن‌جا حیا پیشه کند، یا واقعاً جای حیا کردن نیست. در همین راستا باید گفت که حیا بستگی به اهداف عالیه اخلاقی
انسان دارد و رعایت
اعتدال در آن عقلانی بوده؛ اما افراط و تفریط در آن سزاوار نیست.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به همین نکته توجه داده و فرموده‌اند: «حیا دو گونه است: حیای خردمندانه و حیای احمقانه. حیای خردمندانه، دانش است و حیای احمقانه، نادانی».
حیای
عقل آن است که انسان از روی
عقل احساس حیا کند؛ مثل حیا هنگام ارتکاب
گناه، و یا حیا در مقابل کسانی که احترامشان لازم است و این حیا،
علم است؛ یعنی رفتاری عالمانه می‌باشد.
حیای
جهل آن است که از پرسیدن و یاد گرفتن یا از عبادت کردن و امثال آن، حیا کند؛ مثل کسانی که در بعضی محیط‌ها، از
نماز خواندن، خجالت می‌کشند که چنین شرم‌ساری و حیایی، رفتاری جاهلانه است.
گاهی شرم‌ساری ماهیتی منفی می‌یابد و آن در صورتی است که منشأ آن حماقت، جهالت و ضعف نفس باشد. این نوع شرم و حیا در
اخلاق اسلامی به شدت مورد نکوهش قرار گرفته و نه‌تنها فضیلتی اخلاقی به شمار نیامده، بلکه مانع
رشد و تعالی انسان و موجب عقب‌ماندگی او در زمینه‌های مختلف می‌گردد. در
روایات از این نوع شرم، به حیای حماقت و جهل و حیای ضعف یاد شده است.
در مواردی، شرم و حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند:
یکی از موارد کاربرد حیا در آموزه‌های دینی، حیا از خدا،
فرشتگان و اولیای الهی است. این نوع حیا فراتر از محدوده روابط معمولی است و از طریق ایجاد نظام ارزشی قدرتمند و داشتن هدف‌های متعالی و معنا‌دار در زندگی به دست می‌آید.
چنان‌که پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) می‌فرماید: «از خدا حیا کن، هم‌چنان که از همسایگان خوبِ خود حیا می‌کنی؛ زیرا حیا کردن از خدا، بر
یقین می‌افزاید».
«هر یک از شما باید از دو فرشته‌ای که با خود دارد، حیا کند؛ هم‌چنان که از دو
همسایه خوب خود که
شب و روز در کنارش هستند، حیا می‌کند».
از طریق تقویت حضور «خود» در
ذهن و حیا کردن از خود، می‌توان خلوت را ایمن ساخت. هر فرد می‌تواند بخشی از وجود خود را به عنوان یک ناظر فرضی لحاظ کند. این‌که انسان از موضع یک ناظر و شاهد به خود بنگرد، احتمالاً از بسیاری رفتارها اجتناب خواهد کرد. اگر کسی برای خود
ارزش قائل باشد، فرقی میان
آشکار و نهان نمی‌بیند و همان‌گونه که در جلوت، حیا می‌کرد، در خلوت نیز حیا می‌کند.
امام علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: «زیباترین حیا، حیای تو از خویشتن است».
«حیای آدمی از خود، ثمره
ایمان است».
«بپرهیز از هر عملی که در خلوت انجام می‌دهی، ولی در آشکار، از آن شرم می‌کنی، و بپرهیز از هر عملی که اگر به کسی نسبت داده شود، آن را
انکار می‌نماید یا عذرخواهی می‌کند».
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «دست نیاز به سوی مردم دراز کردن،
عزت را سلب می‌کند و حیا را می‌برد».
امام صادق (عليه‌السلام) فرمودند: «کسی که از
عیب و ننگ، حیا نداشته باشد و در پیری دست از خلاف‌کاری نکشد و در نهان از خدا نترسد، خیری در او نیست».
در
قرآن درباره دختر
شعیب (علیه‌السلام) می‌خوانیم: «ناگهان یکی از آن دو (
زن) به سراغ او آمد، در حالی‌که با نهایت حیا گام برمی‌داشت گفت: پدرم از تو
دعوت می‌کند تا مزد آب دادن (به گوسفندان) را که برای ما انجام دادی به تو بپردازد...».
در این‌جا اشاره‌ای است به این‌که
ادیان الهی عموماً مخالف ورود زن در اجتماع و معامله کردن با دیگران نیستند، ولی شرط آن است که این کار آمیخته با ادب و حیا باشد؛ چنان‌که مشاهده می‌کنیم، دختر حضرت شعیب (عليه‌السلام) را پدرش به دنبال انجام دادن کاری ضروری روانه می‌کند، و آن دختر با پوشش
عفت و حیا به دنبال اجرای فرمان پدرش روانه می‌شود.
در مواردی
حیا ورزیدن نابجا بوده و پسندیده نیست؛ مانند:
پیامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله) فرمودند: «هیچ عملی را از روی
ریا و خودنمایی انجام مده و از سر حیا و شرم آن را رها نکن».
امام علی (علیه‌السلام) فرمودند: «کسی شرم نکند از آموختنِ آنچه نمی‌داند».
امام علی (عليه‌السلام) فرمودند: «کسی از اعلام "نمی‌دانم" به وقت پرسش شدن از چیزی که نمی‌داند، حیا نکند».
امام علی (عليه‌السلام) فرمودند: «سه چیز است که نباید از آن حیا کرد: خدمت کردن به مهمان، برخاستن او از جای خود برای پدر و معلم خود (برای
تواضع ایشان)، و طلب کردن
حق خود، اگر چه اندک باشد».
امام علی (علیه‌السلام) فرمودند: «کسی که از گفتن حق حیا کند، احمق است».
امام علی (علیه‌السلام) فرمودند: «از بخشش (مالی) اندک حیا مکن، که نومید کردن کمتر از آن است».
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «کسی که از طلب مال
حلال حیا نکند، هزینه‌هایش سبک شود و
خداوند خانواده‌اش را از
نعمت خویش بهره‌مند گرداند».
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «هیچ چیز در نزد خداوند محبوب‌تر از آن نیست که از او چیزی درخواست شود، پس هیچ‌یک از شما نباید حیا کند از این‌که از
رحمت خداوند درخواست کند؛ اگرچه (خواسته او) یک بند کفش باشد».
کوتاه سخن آن‌که اگر آن‌گونه که
اسلام فرموده به صفت نیک حیا در تمام ابعادش توجه شود و عملاً رعایت گردد، موجب پاکسازی فرد و جامعه می‌گردد، چنان‌که شکستن مرز حیا زمینه‌ساز و گسترش‌دهنده
فساد محیط خواهد بود.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «حیای بجا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۱۶.
