حقوق مجرمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حقوق مجرمان، حقوق اسلامی، قانون مجازات اسلامی، تنبیه، مجازات، زندانیان.
پرسش: با توجه به اینکه در حقوق اسلامی و قانون مجازات اسلامی تنبیه و مجازات مجرمان بیان شده است، آیا به حقوق آنها نیز توجهی شده است یا خیر؟
پاسخ: حقوق زندانیان را می‌توان در دو قسمت جداگانه تحت عنوان حقوق مادی و حقوق معنوی بررسی کرد.
مراد از حقوق مادی، حقوقی است که جنبه فیزیکی و مادی داشته و به طور ملموس و عینی رعایت آنها لازم است و به عبارت دیگر، رعایت این حقوق، لازمه ادامه
حیات مادی و فیزیولوژیکی است. برخی از این حقوق، عبارت‌اند از: ۱. حق سکنا،
بهداشت و درمان؛ ۲. حق
رفاه (
تغذیه و غذای مصرفی زندانیان)؛ ۳.
حق استفاده از وسایل ارتباط جمعی؛ ۴. حق فعالیت‌های ورزشی؛ ۵. حق
اشتغال و
بیمه.
و مراد از حقوق معنوی، حقوقی است که می‌تواند با
کرامت بشری زندانی به عنوان یک انسان ارتباطی مستقیم یا غیر مستقیم داشته باشد. برخی از این حقوق، عبارت‌اند از: ۱. حق ملاقات و مرخصی؛ ۲. حق داشتن
وکیل؛ ۳. ارتباط با بستگان و آشنایان؛ ۴. حق منع
شکنجه.
رعایت حقوق زندانیان و توجه به این حقوق دیرزمانی است که اندیشه‌های انسانی را به خود معطوف داشته و سعی شده است که در کنار
تنبیه و مجازات زندانیان به حقوق آنها نیز توجه شود. در ایران نیز در قوانین قبل از جمهوری اسلامی در قانون مجازات عمومی و قوانین دیگر مواردی بیان شده است. پس از
پیروزی انقلاب اسلامی و صرف‌نظر از قواعد و کنوانسیون‌های بین‌المللی که دولت
ایران عضو آن است، قوانین و آیین‌نامه‌های چندی در مورد زندانیان، حقوق آنان و به ویژه
اصلاح و
تربیت به تصویب رسید. از جمله
قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصول ۳۲-۳۹ و در
قانون مجازات اسلامی در مواد ۵۷۰، ۵۷۲، ۵۷۳، ۵۷۴، ۵۷۸ و ... و قانون تبدیل شورای سرپرستی زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور به سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوّب ۱۷/۱۱/۱۳۶۴که ریشه‌های حقوق زندانیان در این قانون را به ویژه در مواد ۲ و ۹ این قانون باید جست‌وجو کرد.
حقوق زندانیان را می‌توان در دو قسمت جداگانه تحت عنوان حقوق مادی و حقوق معنوی بررسی کرد.
منظور حقوقی است که جنبه فیزیکی و مادی داشته و به طور ملموس و عینی رعایت آنها لازم است و به عبارت دیگر، رعایت این حقوق لازمه ادامه حیات مادی و فیزیولوژیکی است. این حقوق عبارت‌اند از:
از نظر
شرع مقدس اسلام، اولاً: محل اسکان زندانی باید محلی متناسب با وضعیت جسمی، روانی و سنی فرد باشد. ثانیاً: اماکن مورد نیاز جهت امور تربیتی و اصلاحی نیز باید متناسب با شرایط اجتماعی و فرهنگی و مذهبی و ... جامعه در نظر گرفته شود.
در الخطط المقریزی ابوالعباس تقی‌الدین احمد بن علی آمده است که حبس شرعی این نیست که شخص را در مکانی تنگ و محدود جای دهند. (به نقل از:
) در آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌های جمهوری اسلامی ایران نیز به این حق توجه شده است؛
در ماده ۶۶ این آیین‌نامه آمده است: «در صورت امکان به هر زندانی یک اتاق با وسایل لازم داده می‌شود، هرگاه زندانیان به طور دسته‌جمعی نگهداری شوند، باید منتهای کوشش و دقت را در انتخاب افراد یک گروه از حیث تناسب
سن و ...
اعمال کرد».
نیز در ماده ۹۶ آمده است: «وضع اماکن زندان عموماً و آسایشگاه زندانیان خصوصاً باید مطابق با اصول بهداشتی باشد».
و در ماده ۱۰۱ ذکر شده است: «کلیه اماکن زندان باید حداقل ماهی یک‌بار ضد عفونی شود ...».
در مورد حق درمان زندانی نیز در مواد ۱۰۷ و ۹۸ «بهداری زندان مکلف است حداقل ماهی یک‌بار نسبت به تست پزشکی کلیه زندانیان اقدام کند».
در
کتاب ولایة الفقیه آمده است که بر
امام است که به نیازهای زندانی از نظر
غذا، دوا، هوای آزاد، لباس زمستانی و سایر امکانات برسد.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز زندانیان را در خانه‌های معمولی که سایر مردم در آن سکونت داشتند جای می‌داد و از نظر
نور و وسعت کمبودی نداشت.
در آیین‌نامه سازمان زندان‌ها در ماده ۸۸ آمده است: «برنامه غذایی زندانیان به تناسب فصول به وسیله مدیر کل هر استان تصویب و به زندان‌ها ابلاغ می‌گردد. ادارات مالی و تدارکاتی و انبارهای زندان بر طبق برنامه تنظیمی نسبت به تأمین اعتبار و تهیه و تحویل مواد اولیه و دقت در مرغوبیت نوع آن اقدام می‌نمایند».
در ماده ۸۹ نیز می‌گوید: «غذای روزانه در سه وعده به ترتیب زیر به زندانیان داده می‌شود: صبحانه، نهار، شام و اغذیه لازم که دارای کالری و ویتامین‌های کافی باشد ...».
ماده ۱۵۱ و ۱۵۳ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها به این مورد اشاره کرده و می‌گوید: «زندانیان می‌توانند از اخبار کشور از طریق وسایل ارتباط جمعی مجاز در داخل زندان (مانند رادیو، تلویزیون و حداقل یک روزنامه کثیرالانتشار) اطلاع حاصل نمایند». یا «زندانیان می‌توانند در ساعات فراغت خود با رعایت
نظم و ترتیب طبق برنامه تنظیمی از برنامه‌های رادیو و تلویزیون استفاده کنند».
در هر زندان در صورت امکان وسایل و امکانات ورزشی و تربیتی بدنی (از قبیل تأمین کادر مربیان ورزشی، تدارک سالن سرپوشیده، زمینی و وسایل لازم برای ورزش‌های فردی و گروهی) فراهم می‌گردد. مواد ۱۴۶، ۱۴۷ و ۱۴۸ آیین‌نامه، به این
حق می‌پردازند.
از دیگر حقوقی که برای زندانیان در نظر گرفته شده است، حق
اشتغال و
بیمه درمانی آنهاست که آیین‌نامه در مواد ۱۱۸، ۱۲۱، ۱۱۳ و ۱۲۷ به آن اشاره کرده است.
منظور حقوقی است که می‌تواند با
کرامت بشری زندانی به عنوان یک
انسان ارتباطی مستقیم یا غیر مستقیم داشته باشد.
در این زمینه می‌توان به حق ملاقات و مرخصی زندانی اشاره کرد.
از
حضرت علی (علیه‌السلام) روایت شده است که ملاقات برای زندانی محفوظ است و
حاکم نمی‌تواند بدون عذر مانع از ملاقات با وی شود. مگر اینکه چیزی به او یاد دهند که ضرر جامعه اسلامی باشد.
از جمله حقوق مهمی که یک متهم و مجرم باید از آن برخوردار باشد و در قوانین نیز بدان اشاره شده است، حق داشتن
وکیل است که در جریان دادرسی متهم می‌تواند از وکیل استفاده کند که از او
دفاع کند.
ماده ۱۷۴ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندانی‌ها می‌گوید: کلیه زندانیان ـ اعم از متهم و محکوم ـ تحت نظارت کامل و طبق مقررات این آیین‌نامه مجاز به داشتن ارتباط با بستگان و آشنایان خود هستند و این ارتباط به وسیله ملاقات و مکاتبات انجام می‌پذیرد.
از دیگر موادی که به این حق اشاره کرده است، می‌توان به مواد ۱۷۶، ۱۷۷، ۱۷۸، ۱۷۹، ۱۶۱، ۱۸۰، ۱۸۳، ۱۸۴، ۱۹۱، ۱۹۳، ۲۰۶ و ... اشاره کرد.
از دیگر حقوق متهمان، عبارت است از: حق منع شکنجه. در این مورد می‌توان گفت:
حساب حد و
کیفر و مجازات شرعی از حساب
شکنجه و تعذیب‌های روحی و روانی که به ناحق افراد متهم متحمل آن می‌شوند، جداست. ظاهر ادله و فتاوا نیز این است که گرفتن
اقرار و
اعتراف از متهم به وسیله زندانی کردن، زدن، شکنجه،
تهدید و ... جایز و نافذ نیست.
البته این حق موردی را که متهم هنوز بازداشت نشده است، نیز دربر می‌گیرد و شخص متهم در حین دست‌گیری از حقوق انسانی و شهروندی برخوردار بوده و مأموران حق ضرب و جرح او را ندارند.
از همین روی اصل ۳۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می‌گوید: «هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار یا کسب اطلاع ممنوع است، اجبار شخص به
شهادت، اقرار یا
سوگند مجاز نیست و چنین شهادت و اقرار و سوگندی فاقد
ارزش و اعتبار است. متخلف از این اصل طبق قانون مجازات می‌شود».
ماده ۵۷۰ به بعد قانون مجازات اسلامی نیز مجازات
تخلف از این اصل را بیان می‌کند.
این موارد، بخشی از حقوق شهروندی متهمان بود که بیان شد.
۱. سایت قوانین WWW.Ghavanin.com
۲. حقوق زندانیان، علی شمس.
۳. زندان در اسلام، احمد صادقی اردستانی.
۴. زندان از دیدگاه اسلام، محمد سپهری.
۵. حقوق زندانی و موارد زندان در اسلام، نجم‌الدین طبسی.
۶. حقوق الانسان فی السجون، غنّام محمد غنّام.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حقوق مجرمان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۲/۱۸.
