تصمیم‌گیری و انتخاب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تصمیم‌گیری، انتخاب، دوران جوانی، تردید، دودلی.
پرسش: یکی از مشکلات در دوران جوانی، مسئله تصمیم‌گیری و انتخاب است، در خصوص مراحل آن و چگونگی رهایی از تردیدها و دودلی‌ها در زمان تصمیم‌گیری، راهنمایی‌های لازم را مبذول فرمایید؟
پاسخ: تردید و دودلی از خصوصیات انسان است که
خداوند در کنار آن به
انسان نعمت اختیار را عطا فرموده و به همین خاطر است که کسی که با تلاش فکری و عملی راه صحیحی را انتخاب می‌کند، شایسته
پاداش است. این تردیدها در جوانی به خاطر ویژگی‌های این دوره شدیدتر است. بنابراین جوان باید این ویژگی‌ها را به منابع شناخت
تفکر،
عبرت از خطاهای خود و دیگران و
تاریخ،
مشورت با متخصص رشته مورد نیاز، استفاده از روش‌های یادگیری،
وحی و... پیوند زند و با توجه به فواید یک راه (دنیوی و اخروی، چون
زندگی ما تا ابد ادامه دارد) دست به گزینش زند. او باید به مبانی انتخاب و اراده (مثلث انتخاب) ـ
شناخت، قدرت، میل ـ توجه داشته باشد لذت‌های آنی را بر لذت‌های پایدار و کمال‌آور و زیادتر ترجیح ندهد و در واقع در «نزاع
عقل و نفس»، عقل را کمک کند.
در معارف دینی ما انسان موجودی مختار معرفی شده است و هر یک از ما به‌خوبی این
اختیار (انجام یا عدم انجام کاری) و قدرت آن را در وجود خود احساس می‌کنیم؛ از سویی دیگر، همین «اختیار» بر انسان دو امر را به ارمغان می‌آورد:
۱. «مسئولیت و
تکلیف» (تکلیف برای فرد مجبور معنی ندارد).
۲. «زمینه رسیدن به مقام
کرامت و انسانیت»؛ مقامی که انسان را شایسته می‌سازد که مقرب درگاه خداوند، جانشین و مورد عنایت ویژه‌اش قرار گیرد.
دوراهی‌ها، تردیدها و جاده‌های
خیر و شر که در مسیر زندگی انسان است اگر با انتخاب عاقلانه همراه گردد، باعث
رشد و
کمال انسان است و همین چیزهاست که قدرت رشد به انسان می‌دهد و او را اشرف مخلوقات می‌سازد. پس از این نگاه می‌توانیم، اختیار را
نعمت الهی به حساب آوریم.
برای دست‌یابی به پاسخ سؤال خود به مباحث ذیل توجه فرمایید:
بحث تصمیم‌گیری و انتخاب به خاطر ویژگی‌های دوره جوانی در این سنین بسیار حساس‌تر است. برخی از این ویژگی‌ها از این قرار است:
میل به برتری‌طلبی، استقلال‌طلبی، آزادی‌خواهی، تجدد‌خواهی، آرزوهای بی‌حساب، الگوپذیری،
عشق به غیر، احساس رضایتمندی و تأیید اجتماعی، رقابت، جست‌وجوی یافتن خویشتن، رفاقت با خلوص، شغل‌طلبی،
ازدواج و... که البته این ویژگی‌ها طبیعی هستند که باید با تفکر، استفاده از مشاوران مجرب، عبرت از دیگران و پیمودن مسیری که پزشکان روح (
ائمه (علیهم‌السلام)) برای ما روشن ساخته‌اند، در مسیر حقیقی خود قرار گیرند و زمینه تکامل و رشد مادی و معنوی جوان را فراهم آورند رشدی که احساس رضایتمندی،
اعتماد به نفس، خودباوری و آسایش به همراه دارد.
انسان هیچ‌گاه از دودلی‌ها نجات نمی‌یابد. در واقع دودلی‌ها زمینه مناسب رشد را برای انسان فراهم می‌سازند؛ به همین خاطر است که در
دین به مسائل عقل، تفکر، راهنمایان دینی،
مشورت، عبرت، طلب علم و تربیت دینی، تأمل در زندگی ظالمان، توجه به
آخرت و زندگی حقیقی، جایگاه ما در
جهان،
تکلیف در مقابل خدا و
شکر نعمت‌هایش،
عذاب و پاداش، تشویق و
تنبیه (
دنیا و آخرت)،
پشیمانی و
توبه و... اهمیت زیادی داده شده است. در این موارد جایگاه انتخاب و گزینش به‌روشنی نمایان است. آری انسانی که با اختیار خود و زحمات مستمر به نتیجه‌ای مطلوب رسیده، لایق تشویق است و خود نیز احساس خوش‌آیندی از نتایج تلاش‌هایش دارد؛ البته باید بین «تردیدهای هنجار و عادی» و «تردیدهای ناهنجار و مرضی» فرق قائل شویم، تردید مرضی باعث احساس ناکارآمدی، تشویش،
اضطراب و شکست می‌گردد ولی تردید هنجار باعث جست‌وجو، تلاش، رسیدن به واقع و احساس رضایتمندی می‌گردد.
اگر به خود و درون خود تأمل کنیم، می‌یابیم که این‌طور نیست که ما قدرت تصمیم نداشته باشیم، حتی اگر دقت کنیم، می‌بینیم که در برخی مسائل قدرت تصمیم‌گیری بالایی داریم و در مقابل در برخی موارد احساس می‌کنیم که در گزینش یک راه ضعیف هستیم؛ پس این‌طور نیست که بگوییم قدرت تصمیم‌گیری یا همه‌اش هست یا هیچ نیست.
پس باید عواملی را که در تصمیم‌های موفق ما وجود دارد، شناسایی کنیم و برای آن‌جا که احساس ضعف می‌کنیم، همان ابزارها را استفاده کنیم؛ این عوامل را می‌توان در سه بخش می‌توان آورد.
انگیزه، موتور حرکت و پویایی ماست.
هر چه بیش‌تر به فواید و نتایج امری آگاه باشیم، میل بیش‌تری برای انجام آن کار داریم (جلب منافع) و هر چه بیش‌تر از ضررهای امری آگاه باشیم، بیش‌تر نیاز به اجتناب از آن را داریم (دفع ضرر). مسلّم است که در محاسباتمان باید
زندگی را محدود به
دنیا نکنیم.
در محاسبات روزانه و محسوس خودمان دوست داریم به لذت بیش‌تری برسیم؛ مثلاً از
خواب کم می‌گذاریم تا پول بیش‌تری به دست آوریم و به تبع آن آسایش جسمی و روحی بیش‌تری داشته باشیم (قانون عقلا).
در مسائل پیچیده‌تر مخصوصاً دینی و انسانی نیز اگر بتوانیم به این عوامل توجه کنیم، در واقع به قدرت انتخاب و حرکت در مسیر آن کمک زیادی کرده‌ایم.
۱.
قدرت؛ ۲. آگاهی به برتر یا برترین گزینه؛ ۳. میل (این سه مبانی اختیارند).
اگر
انسان را تشبیه به ماشین کنیم، «میل» عامل اصلی حرکت و در واقع موتور حرکت است و «
علم و آگاهی» چراغی است که مسیر را مشخص می‌کند و «قدرت» ابزارهایی است که
انرژی را می‌گیرد و مصرف می‌کند؛ مثل چرخ و... در تحلیلی روان‌شناختی می‌بینیم که کار ارادی و اختیاری بدون میل تحقیق نمی‌پذیرد، از یک نظر می‌توان گفت اصولاً اراده تبلور امیال است.
اراده، شوق مؤکد است یا به عبارت دیگر، شوق مؤکد شرط تحقق اراده است.
اراده و تصمیم به انجام کاری برحسب مراحلی صورت می‌گیرد. بدین ترتیب که اول ما نسبت به فایده کاری آگاهی ابتدایی پیدا می‌کنیم؛ سپس جوانب آن را بیش‌تر می‌سنجیم و باور و
یقین برایمان حاصل می‌شود که در این کار به طور حتم فایده (اعم از جسمانی، نفسانی و عقلانی) وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که فکر ما را به خود متمرکز می‌کند و انسان با تمرکز قوای ظاهر و
باطن درصدد رسیدن به آن برمی‌آید و مشتاق می‌شود که به آن برسد و آن‌گاه این اشتیاق شدیدتر می‌شود و میل و حرکت و
عمل را می‌آفریند، این‌جاست که دیگر انسان تصمیم واقعی‌اش تحقق پیدا می‌کند و خبری از دودلی برایش باقی نمی‌ماند؛ چراکه او بهترین راه را با
شناخت و آگاهی انتخاب کرده است. با توجه به این مطالب دانستیم که آگاهی به منافع و ضررهای یک راه و بینش انسان در سایه باورهایش بسیار اهمیت دارد. گاهی انسان برخلاف شوق نفسانی و حیوانی خود یک شوق عقلانی را برمی‌گزیند؛ مثلاً انسان برای حفظ
سلامت و
حیات خود راضی می‌شود برخلاف میل خودش تن به ضرر جسمانی و جراحی بدهد.
یکی از پایه‌های اختیار، قدرت است که از ابتدا انسان آن را در خود احساس می‌کند؛ ولی برای این‌که تصمیم قوی‌تری بگیرد، نیاز به تمرین بیش‌تری دارد که این‌جا قدرت روحی بیش‌تر مراد است؛ هرچند که جسمانی هم اهمیت خود را دارد.
یکی دیگر از ارکان و مبانی
اختیار و انتخاب، آگاهی است. مسلم است کسی که به مسیری اشراف نداشته باشد، سرگردان جاده‌های انحرافی، راه‌ها و بی‌راهه‌ها می‌گردد. بنابراین باید به مسیر خیر و شر، خو ب و بد، حق و ناحق، آگاه باشد تا در گزینش، راحت‌تر انتخاب کند؛ البته از آن‌جایی که انسان در کارها اصل لذت و دوری از الم و درد را لحاظ می‌کند، باید به فواید (دنیوی و اخروی) و ضررهای (دنیوی و اخروی) آن آگاه باشیم.
منابع شناخت خوب
بدین شرح است:
۱. عقل و تفکر؛
۲.
تقلید از متخصص متعهد؛
۳. یادگیری و آموزش (استفاده از اساتید با
تجربه، کتب معتبر، و...؛
۴.
مشورت (سهیم شدن در عقل بزرگ‌ترها و کارآزموده‌ترها و...)؛
۵.
وحی (معتبرترین راه شناخت است، از آن جهت که به منبع ازلی حضرت حق وصل است، از هرگونه خطایی مبرّاست).
برخی راه‌های تقویت اراده، عبارت‌اند از:
توجه دقیق (حتی لیست کردن روی کاغذ و هر از چندگاه مرور کردن) به فواید بلندهمتی و ضررهای تنبلی.
بین اراده و آگاهی هم‌بستگی بالایی وجود دارد. با تلاش در جهت آگاه‌تر شدن، اراده خود را تقویت کنیم.
انجام اعمال عبادی روزانه، تمرکز در آن‌ها، پرهیز از نگاه به نامحرم و... بالاترین تمرین‌های عملی برای اراده است.
جریمه کردن نقدی یا عملی در صورت انجام ندادن یک
تکلیف (
نذر کمک به دیگران و...).
استفاده از جملات تأکیدی مثبت مثل: من قادرم به راه صحیح برسم، من می‌توانم، اراده‌ام قوی است.
استفاده از افرادی که انرژی مثبت در کلامشان القا می‌کنند و پرهیز از دوستان منفی‌گرا، تو می‌توانی از این بهتر باشی، تو بااستعدادی و... .
میخ اگر یک دفعه به بتن کوبیده شود، خم می‌شود و نم‌نم
آب از آن به راحتی گذر می‌کند.
چراکه کسب آن آسان و نجات از آن بسیار دشوار است. تنبلی از سؤال پرسیدن، راحت‌طلبی، دنبال دوست واقعی نبودن، پرخوری، پرخوابی.
با
خواب مناسب توانایی‌اندیشیدن، احساس و عملکرد به حداکثر می‌رسد و عدم برنامه‌ریزی مناسب برای خواب و روح را می‌فرساید.
ورزش باعث پاک‌سازی خون و اکسیژن‌دهی کافی به آن است (حرکات با تمرکز بر‌اندام، صورت گیرد) و دوش آب ولرم.
تنش‌زدایی به معنی استراحت در رختخواب نیست؛ مثلاً صبح‌ها یک ساعت زودتر از خواب برخاستن، در بوستانی صبحانه خوردن، حرکات ملایم نرمشی،
کوه‌نوردی، پیاده‌روی در جاده خلوت، نفس عمیق کشیدن.
در انسان امیال مختلفی وجود دارد؛ همچون میل به پرستش، میل به
زیبایی، میل جنسی و ... .
گاهی چند میل با هم ترکیب می‌شوند؛ مثل میل جنسی با میل عاطفی
انتخاب همسر صالح و محبوب برای رسیدن به
کمال و
رشد و انجام دستور الهی (جمع چند میل با هم بدون هیچ مشکلی) ولی گاهی اوقات چند میل با هم نزاع پیدا می‌کنند؛ به گونه‌ای که قابل جمع نیستند و درست همین‌جاست که بحث انتخاب، تصمیم‌گیری و اراده مطرح می‌گردد. انسان باید یکی را انتخاب و دیگری را رها کند، دقیقاً همین‌جاست که «تعارض عقل و نفس» مطرح می‌شود. نفس دنبال لذت فوری، کم‌دردسرتر، و بی‌مشقت‌تر است و عقل دنبال لذت پایدارتر و کمال‌آورتر است. نفس به خاطر افق کوتاه دیدش به دنیا فکر می‌کنند و عقل به
دنیا و آخرت می‌اندیشد و طبق عقل و معارف دینی حساب ویژه‌ای برای
زندگی و استمرارش در دنیای دیگر باز می‌کند (عقل،
معاد و معاش) عقل می‌گوید صحیح است که اگر تابع نفس باشیم، به لذت فوری می‌رسم؛ ولی آخرت پایدارتر است. بنابراین از نظر عقل، لذتی که به دنبالش هلاکت را داشته باشد، در واقع لذت نیست؛ به همین خاطر است که انسان‌های
مؤمن تحمل سختی‌ها، اذیت‌ها و ... برایشان راحت‌تر است.
تردید و دودلی از خصوصیات انسان است که خداوند در کنار آن به
انسان نعمت اختیار را عطا فرموده و به همین خاطر است که کسی که با تلاش فکری و عملی راه صحیحی را انتخاب می‌کند، شایسته
پاداش است. این تردیدها در جوانی به خاطر ویژگی‌های این دوره شدیدتر است. بنابراین جوان باید این ویژگی‌ها را به منابع شناخت
تفکر،
عبرت از خطاهای خود و دیگران و
تاریخ،
مشورت با متخصص رشته مورد نیاز، استفاده از روش‌های یادگیری،
وحی و ... پیوند زند و با توجه به فواید یک راه (دنیوی و اخروی، چون زندگی ما تا ابد ادامه دارد) دست به گزینش زند. او باید به مبانی انتخاب و اراده (مثلث انتخاب) ـ
شناخت، قدرت، میل ـ توجه داشته باشد لذت‌های آنی را بر لذت‌های پایدار و کمال‌آور و زیادتر ترجیح ندهد و در واقع در «نزاع عقل و نفس»، عقل را کمک کند.
۱. گفتار فلسفی جوان، محمدتقی فلسفی، هیئت نشر معارف اسلامی.
۲. جوان از نظر عقل و احساسات، محمدتقی فلسفی، هیئت نشر و معارف اسلامی.
۳. تفکر برتر، محمدرضا شرفی، سروش تهران.
۴. قدرت اراده، یل ژاگو، ترجمه ایرج مهربان، تهران، انتشارات ققنوس.
۵. اراده برای شاد زیستن، نورمان کازنیس، ترجمه هوشیار رزم‌آرا.
۶. انسان و نیروی چهارم (راده)، محمدرضا شرفی، نشر سروش، تهران.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تصمیم‌گیری و انتخاب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۱/۱۷.
