تدوین مصادر حدیث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مصادر حدیث،
حدیث،
شیعه،
صحابه،
ائمه.
پرسش: چگونگی تدوین مصادر حدیث را بیان کنید؟
پاسخ: «حدیث» در لغت در برابر «قدیم» و به معنی نو و تازه است. و در اصطلاح شیعه عبارتست از: «کلامی که از قول یا فعل و یا تقریر
معصوم حکایت می‌کند و کاربرد آن برای غیر معصوم، مجازی می‌باشد». اما از نظر
اهل سنت حدیث شامل قول، فعل، تقریر، صفت پیامبر و نیز شامل قول، فعل و تقریر صحابه و
تابعین و مُخضرم (کسی که جاهلیت و
اسلام را درک کرده ولی
پیامبر را ملاقات نکرده است) می‌شود. تدوین و حفظ حدیث از اهمیت بسیاری برخوردار بود، اولین و مهمترین مصادر حدیثی توسط
حضرت علی (علیه‌السلام) نوشته شده است که بنام «کتاب علی» مشهور می‌باشد و از آن با عناوینی چون: صحیفه علی، جامعه، صحیفة الفرائض و...نیز یاد شده است. این کتاب را حضرت علی (علیه‌السّلام) با املای
پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) به منظور تدوین
قانون اسلامی نوشته است؛ این کتاب در دست ائمه معصوم (علیه‌السّلام) یکی پس از دیگری بوده است و گاهی ایشان آن را به اصحاب خاص خود نشان داده‌اند و در مواردی هم بخشی‌هایی از آن را برای آنان
قرائت فرموده‌اند.
حدیث در لغت در برابر قدیم و به معنی نو و تازه است.
و در اصطلاح شیعه عبارتست از: «کلامی که از قول یا فعل و یا تقریر معصوم حکایت می‌کند و کاربرد آن برای غیر معصوم، مجازی می‌باشد».
اما از نظر
اهل سنت حدیث شامل قول، فعل، تقریر و صفت
پیامبر و نیز شامل قول، فعل و تقریر
صحابه و تابعین و
مُخضرم(کسی که جاهلیت و اسلام را درک کرده ولی پیامبر را ملاقات نکرده است.) می‌شود.
قرآن و احادیث از مهمترین منابع شناخت
دین اسلام هستند و احادیث، شارح و مفسر خطوط کلی قرآن می‌باشند
و با کنار گذاشتن آنها شناخت درست اسلام میسر نمی‌شود. به همین جهت پیامبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآله) و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) به فراگیری، حفظ، نوشتن و نشر حدیث تاکید می‌ورزیدند؛
برای نمونه ً، پیامبر گرامی (صلّیاللهعلیهوآله) در
مسجد خیف خطبه‌ای خواند و در آن فرمود: «نضر الله عبدا سمع مقالتی فوعاها و حفظها و بلغها من لم یسمعها...» ، خدا شاد و مسور کند بنده‌ای را که سخن مرا بشنود و در گوش گیرد و حفظ کند و به کسانی که نشنیده‌اند برساند»
و درباره نوشتن
حدیث نیز می‌فرماید: «قیدوا العلم بالکتاب»
با نوشتن،
علم را در بند (مهار) کنید.»
با توجه به سفارشات رسول خدا (صلّیاللهعلیهوآله) گروهی از مسلمانان در زمان حیات آن حضرت احادیث ایشان را می‌نوشتند، و این کار با فراز و نشیب‌هایی ادامه یافت و آثار گوناگون و متنوع حدیثی پدیدار شد؛ که در این مختصر فشرده‌ای از تاریخچه تدوین حدیث ذکر می‌گردد:
مهمترین آثار حدیثی این دوره توسط
علی (علیه‌السّلام) نوشته شده است: یکی از آنها معروف به «کتاب علی» است که از آن با عناوینی چون: صحیفه علی، جامعه، صحیفة الفرائض و...نیز یاد شده است. این کتاب را حضرت علی (علیه‌السّلام) با املای پیامبر اکرم (صلّیاللهعلیهوآله) به منظور تدوین قانون اسلامی نوشته است؛ این کتاب در دست
ائمه معصوم (علیه‌السّلام) یکی پس از دیگری بوده است و گاهی ایشان آن را به اصحاب خاص خود نشان داده‌اند و در مواردی هم بخشی‌هایی از آن را برای آنان قرائت فرموده‌اند.
کتاب دیگر حضرت، «
کتاب جفر» بوده است که در آن خبر از همه حوادثی داده شده است که اتفاق خواهد افتاد. این کتاب نیز در دست ائمه اطهار(علیهم‌السّلام) می‌باشد و آن حضرات از این کتاب نیز در
روایات متعددی سخن به میان آورده‌اند.
با وجود تاکید حضرت محمد (صلّیاللهعلیهوآله) بر اهمیت دادن به نوشتن و نقل حدیث برخی از
صحابه با این کار حتی در زمانی که حضرت در
قید حیات بودند مخالفت کردند چنان که عبدالله بن عمرو گوید: «من هر چه را از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) می‌شنیدم می‌نوشتم تا آنها را حفظ کنم ولی
قریش مرا از این کار باز داشتند و گفتند: «هر چه را از
پیامبر خدا می‌شنوی می‌نویسی در حالی که او بشری است که در حال خشنودی و
غضب سخن می‌گوید» من (عبدالله بن عمرو) از این کار دست کشیدم و سخن قریش را به پیامبر (صلّی الله علیه و آله) گزارش دادم، حضرت فرمود: «قسم به کسی که جانم در دست اوست چیزی جز حق از آن (دهانم) بیرون نمی‌آید.»
منع تدوین
حدیث به گونه بدتری نیز رخ داد و آن زمانی بود که حضرت در بستر احتضار به سر می‌برد و درخواست قلم و کاغذ می‌کرد تا چیزی بنویسد که بعد از او امت با عمل به آن هرگز گمراه نشود، ولی عمر مخالفت کرد و گفت: «درد بر پیامبر غلبه کرده (که چنین می‌گوید)
قرآن نزد شماست پس کتاب خدا ما را بس است.» و بر طبق روایت دیگری گفت: «پیامبر هذیان می‌گوید».
منع از تدوین حدیث پس از رحلت پیامبر گرامی (صلّی الله علیه و آله)، شدت بیش‌تری یافت تا آنجا که
ابوبکر و عمر
به بهانه‌های واهی
احادیث نبوی را سوزاندند. و این ممانعت ادامه یافت تا اینکه
عمر بن عبد العزیز اموی، ممنوعیت تدوین حدیث را لغو کرد و دستور داد تا احادیث پیامبر (صلّی الله علیه و آله) گردآوری و نوشته شود. ولی او در
سال ۱۰۱ مرد و این دستور اجرا نشد تا اینکه سال‌ها پس از
مرگ او در سال (۱۴۳) تدوین حدیث توسط علمای سنی رسماً شروع شد.
و اما علمای شیعه به رهبری امامان معصوم (علیه‌السّلام) به ممنوعیت تدوین
حدیث بهایی نداده و هیچ گاه دست از تدوین حدیث بر نکشیدند.
چنان که گذشت علی (علیه‌السّلام) اولین گرداورنده حدیث می‌باشد؛ شیعیان آن حضرت هم به پیروی از ایشان اقدام به نوشتن حدیث کردند و کتاب‌هایی تدوین کردند از جمله:
سلمان،
ابوذر غفاری و بعدها
علی بن ابی رافع، برادرش عبدالله (از کاتبان امام علی (علیه‌السّلام)) و
سلیم بن قیس و...
این کار در زمان امامان دیگر نیز ادامه یافت و اوج آن در دوران
امام باقر و
امام صادق(علیهما‌السّلام) بود که در این زمان کتب و آثار روایی به دست شاگردان آنها تدوین شد که به اصول اربعماة معروف گردید.
و بعدها عالمان شیعی این کتب را جمع آوری، مرتب و باب‌بندی کردند و به صورتی روشمند کتاب‌های بسیاری را به جهان
علم عرضه داشتند. ما در اینجا به یادکرد از مهمترین کتاب‌های روایی شیعی به گونه اجمالی می‌پردازیم:
کتب اربعه: این چهار کتاب بعد از
قرآن،
نهج البلاغه و
صحیفه سجادیه مهمترین کتاب‌های شیعه هستند و عبارتند از:
کتاب «
الکافی» تالیف شیخ ابو جعفر
محمد بن یعقوب کلینی رازی (متوفی ۳۲۸ یا ۳۲۹)، ایشان معاصر نواب خاص
امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در عصر
غیبت صغری است و همه علمای رجال او را توثیق کرده‌اند. این عالم بزرگ کتاب الکافی را ظرف ۲۰ سال نوشته است. این کتاب دارای ۲ جلد اصول، ۵ جلد فروع و یک جلد روضه است و مجموع
روایات آن ۱۶۱۹۹ روایت می‌باشد.
کتاب «
من لا یحضره الفقیه» تالیف شیخ ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (
شیخ صدوق) (متوفی ۳۸۱) و مشتمل بر ۹۰۴۴ حدیث است.
کتاب‌های «تهذیب» (
تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید (رض)) و «استبصار» (
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار) مؤلف این دو کتاب مرحوم
شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی (متوفی ۴۶۰) است. مجموع احادیث کتاب تهذیب ۱۳۵۹۰ ضمن ۳۹۳ باب است و احادیث کتاب استبصار ۵۵۱۱ حدیث در قالب ۹۲۵ باب است.
بنابر آمار مذکور مجموع روایات کتب اربعه بالغ بر ۴۴۳۴۴ حدیث می‌شود که قسمت مهم آنها روایات فقهی است.
بعد از
قرن ۴ و ۵ کارهای حدیثی مهم و اساسی صورت نگرفته تا اینکه در دوران
حکومت صفویه آثار حدیثی مهمی تالیف شد که جوامع حدیثی ثانویه هستند و عبارتند از:
«الوافی» این کتاب را محمد بن مرتضی معروف به
فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) تالیف کرده است و ویژگی آن این است که تمام روایات
کتب اربعه را آورده و با افزودن آیات، روایات دیگر، توضیحات لازم و اعمال اصلاحاتی سعی کرده است تا کمبود کتب اربعه را بر طرف کند این جامع حدیثی مشتمل بر ۱۴ کتاب و یک خاتمه و ۲۷۳ باب و حدود پنجاه هزار
حدیث می‌باشد.
تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، تالیف مرحوم شیخ
محمد بن الحسن الحر العاملی (متوفی ۱۱۰۴) است و از مشهورترین جوامع حدیثی شیعه به شمار می‌آید. ویژگی مهمی که دارد، این است که علاوه بر این که تمام روایات کتب اربعه را دربر دارد از کتاب‌های دیگر نیز روایت نقل کرده است و ترتیب آن از سایر جوامع روایی بهتر است و در خاتمه آن فوائد رجالی را ذکر کرده که در هیچ کتاب دیگری یافت نمی‌شود و مؤلف این کتاب طی ۲۰ سال زحمت آن را نوشته است و...
تعداد
روایات این کتاب مطابق با شماره گذاری روایات آن ۳۵۸۴۳ روایت است.
بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (علیهم‌السّلام)، این کتاب تالیف علامه محمد باقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۱) بزرگ‌ترین جامع روایی است که کتابی نظیر آن نوشته نشده است، مؤلف در این کتاب به
روایات فقهی به جهت وجود آنها در کتب معروف و رایج که خطر از بین رفتن آنها را
تهدید نمی‌کند کم‌تر پرداخته است و بیشتر به
روایات اخلاقی، عقیدتی، تاریخی و...اهتمام ورزیده است. از امتیازات مهم این کتاب این است که در آغاز عناوین آیات مربوطه را آورده و سپس روایات مرتبط را ذکر کرده است و در بسیاری از موارد به تناسب نیاز به شرح روایات پرداخته است این کتاب با چاپ جدید ۱۱۰ مجلد می‌باشد و...
آنچه ذکر شد اشاره‌ای گذرا به جوامع روایی مهم
شیعه بود و کتب روایی فراوان دیگری هم وجود دارد که به شکل‌های مختلف جامع نگاری، اربعینیات، موضع نگاری و...نوشته شده‌اند که امکان معرفی همه آنها وجود ندارد.
نکته‌ای مهمی که توجه به آن در اینجا مناسب به نظر می‌رسد این است که از آنجایی که صدور حدیث از ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) تا زمان شروع غیبت
امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ادامه داشته است علمای شیعه جامعه‌نگاری حدیثی نداشته‌اند و این مهم همزاد با دوران غیبت بوده است.
اهل سنت به خاطر ممنوعیت نقل و نوشتن حدیث حدود یک قرن و نیم از این نعمت محروم بودند ولی پس از رفع ممنوعیت در مرحله اول به جمع آوری محفوظات روات پرداختند و در مرحله بعدی آن روایات را مقداری سامان دهی کردند و سپس مصنفات (مصنف کتاب حدیثی است که به ترتیب ابواب و بر اساس کتب فقهی تدوین شده و شامل احادیث مرفوع و موقوف نیز هست)
فقهی و به دنبال آن مسند (در مسندها روایات هر
صحابه اعم از صحیح یا غیر صحیح و تام و یا ناقص گردآوری می‌شد و بر اساس الفبا یا اعتبار آنها طبقه‌بندی می‌گردیدند.)
نویسی شکل گرفت. مهمترین مجموعه‌های حدیثی اهل سنت عبارتند از:
این کتاب اولین کتاب از جوامع حدیثی اهل سنت است که توسط رئیس
مذهب مالکی،
مالک بن انس بن ابی عامر اصبحی مدنی (متوفی ۱۶۹ یا ۱۷۹) طی چهل سال به نگارش در آمده است. و مجموع روایاتی که از پیامبر (صلّی الله علیه و آله)، صحابه و
تابعین در آن آمده ۱۷۲۰ اثر است
و قاضی
ابوبکر بن عربی در شرح ترمذی درباره‌اش چنین گفته است: «موطا اصل اول و باب است و صحیح بخاری اصل دوم در این باب (حدیث) می‌باشد و بقیه مؤلفان حدیثی مانند مسلم و ترمذی کتب خود را بر اساس این دو کتاب بنیان کرده‌اند»
این کتاب را مالک در
سال ۱۴۸ نوشته است.
این کتاب توسط
احمد بن حنبل (امام حنبلی‌ها) و متوفی ۲۴۱ نوشته شده است
و گفته شده چهل هزار حدیث را در بر دارد
و
ابن تیمیه امام حنبلی‌ها بعد از احمد درباره‌اش گفته است: «او (احمد) خیلی از احادیثی را که ضعیف بلکه به اتفاق علما ساختگی است، روایت کرده است.
«در میان جوامع حدیثی اهل سنت، شش کتاب از اعتبار خاصی برخوردارند که از آنها تعبیر به «
صحاح سته» می‌کنند و احادیث آن را صحیح و دور از ضعف می‌دانند.»
که در ذیل معرفی مختصر آنها ذکر می‌شود:
صحیح البخاری: تالیف
محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی ۲۵۶) این کتاب را بخاری طی شانزده سال تنظیم کرده است.
درباره عدد احادیث این کتاب اختلاف است در یک قول ۲۷۶۱ و در قول دیگر ۲۵۱۳ حدیث ذکر شده است.
با اینکه ادعا شده علمای اهل سنت اتفاق بر صحت تمام روایات این کتاب دارند، عده‌ای از علمای منصف
اهل سنت معتقدند: در این کتاب اشکالات زیادی وجود دارد و یکی از آنها این است که بخاری در این کتاب از هشتاد نفر راوی غیر ثقه و ضعیف روایت نقل کرده است و...
صحیح مسلم: تالیف
مسلم بن حجاج بن مسلم القشیری النیشابوری (متوفی ۲۶۱). بعضی از علمای اهل سنت بر این کتاب اشکالاتی دارند از جمله اینکه: نووی شارح این کتاب معتقداست: مسلم در این کتاب احادیث زیادی را آورده است که در صحت آنها اختلاف است.
و نیز ابن تیمیه معتقد است مسلم احادیث مشکل دار زیاد دارد.
بلکه حافظ
ابو زرعه رازی مسلم را جزء افراد فاقد صلاحیت کار حدیثی و ریاست طلب دانسته است.
سنن ابن ماجه:اثر
محمد بن یزید قزوینی، (متوفی ۲۷۳). این کتاب از نظر اعتبار در حد صحاح دیگر نیست و اصلاً برخی این کتاب را جزء صحاح نمی‌شمارند و کتب صحاح را پنج کتاب می‌دانند نه شش کتاب و بعضی دیگر هم کتاب «موطا» مالک را به جای آن جزء کتاب صحاح دانسته‌اند.
سنن ابی داود؛ نوشته ابو داوود،
سلیمان بن اشعث سجستانی.(متوفی ۲۷۵). دارای ۴۸۰۰ روایت است.
سنن الترمذی (الجامع الصحیح): مؤلف این کتاب
محمد بن عیسی بن سورة ترمذی (متوفی ۲۷۹) می‌باشد.ترمذی برای اولین بار حدیث را به
صحیح،
حسن و
ضعیف تقسیم کرد و در این کتاب نوع هر حدیثی را هم مشخص کرد.
سنن النسائی: نویسنده این کتاب،
احمد بن شعیب النسائی، (متوفی ۳۰۳) است.عالم سنی
ابن کثیر معتقد است در این کتاب رجال مجهول و...و روایات ضعیف وجود دارد.
کتاب‌های معرفی شده کتب مهم
شیعه و سنی است و علاوه بر این کتاب‌های فراوان دیگری هم وجود دارد که با استفاده از منابعی که معرفی خواهد شد می‌توان اطلاعاتی پیرامون بقیه کتاب‌ها به دست آورد.
شیعه تدوین حدیث را از زمان
حضرت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) آغاز کرد و کتب فراوانی با ویژگی‌های گوناگون تاکنون نوشته است. اما تدوین حدیث اهل سنت از
قرن دوم شروع شد و پیش از آن خلفا آن را منع کرده بودند. کتب حدیثی اهل سنت نیز فراوان است و در شکل‌های مختلف تدوین شده است.
۱.تاریخ عمومی حدیث، دکتر مجید معارف، انتشارات کویر.
۲.تاریخ حدیث شیعه (۱) عصر ظهور، سید محمد کاظم طباطبایی، سازمان مطالعه و تدوین (سمت).
۳.تدوین السنه الشریفه، محمد رضا الحسینی الجلالی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی ۱۴۱۳ ق.
۴.علم الحدیث، کاظم مدیر شانه چی، دفتر انتشارات اسلامی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تدوین مصادر حدیث»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۰۸/۰۲.
