• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تحف العقول

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: تحف العقول، ابن شعبه حرانی، نصایح معصومان (علیهم‌السلام)، خطبه وسیله، خطبه دیباج.

پرسش: کتاب «تحف العقول» و مؤلف آن ‌را معرفی کنید.

پاسخ: حسن بن علی بن حسین بن شعبه حُرّانی حلبی، از شخصیت‌های برجسته و از چهره‌های درخشان فقها و حدیث‌شناسان شیعه در قرن چهارم هجری است. یکی از ارزشمندترین تألیفات ابن شعبه حرّانی کتاب «تحف العقول» است که بسیار مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته است. این کتاب، مجموعه‌ای ارزشمند از سخنان و نصایح حضرت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) می‌باشد.



ابومحمد، حسن بن علی بن حسین بن شعبه حُرّانی حلبی، از شخصیت‌های برجسته و از چهره‌های درخشان فقها و حدیث‌شناسان شیعه در قرن چهارم هجری بود.
[۲] حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج‌۱، ص۳۸۰، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۴۲۲ق.
وی از معاصران شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ هـ.ق) است و از محمد بن همام‌ (متوفای ۳۳۶ هـ.ق) روایت نقل می‌کند و از مشایخ شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ هـ.ق) نیز به شمار می‌آید.


او در حُرّان که یکی از روستاهای اطراف شهر حلب در سوریه است، به دنیا آمد. شهر حلب یکی از شهرهای بزرگ شام و یکی از مراکز مهم علمی آن دوران به شمار می‌آمد. این شهر دانشمندان و فقهای بزرگی را به جهان اسلام تقدیم کرده که حسن بن علی بن شعبه نیز یکی از چهره‌های درخشان آن است.


حسن بن شعبه حرانی در خانواده‌ای علاقه‌مند و ارادتمند به خاندان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) تربیت شد و از همان کودکی عشق و علاقه به محمد و آل‌محمد در دل او جای گرفت. نوشته‌های او از همان زمان نگارش مورد توجه علما و بزرگان قرار گرفت. روایات او نیز در مجموعه‌های بزرگ روایی شیعه (مانند وسائل الشیعة و بحار الانوار) آمده است.

۳.۱ - دیدگاه حر عاملی

شیخ حُرّ عاملی درباره ایشان می‌نویسد: «ابومحمد، حسن بن علی بن شعبه، دانشمندی با فضل و حدیث‌شناسی بزرگ است». («الشیخ ابومحمد الحسن بن علی بن شعبة فاضل محدث جلیل»).

۳.۲ - دیدگاه خوانساری

سخن مؤلف کتاب «روضات الجنات» (سید محمدباقر خوانساری) درباره او چنین است: «حدیث‌شناس بزرگ، حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی حلبی، فقیهی ‌اندیشمند و متبحری بزرگ و شخصیتی سرشناس است. او کتابی به رشته تحریر درآورده که اصحاب و علمای شیعه بر آن اعتماد کرده‌اند».



برخی آثار ابن شعبه حرانی، عبارت‌اند از:

۴.۱ - تحف العقول

یکی از ارزشمندترین تألیفات ابن شعبه حرّانی کتاب «تحف العقول» است
[۸] حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج‌۱، ص۳۸۰، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۴۲۲ق.
که بسیار مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته است.

۴.۲ - التمحیص

شاید بتوان کتاب «التمحیص» را نیز به ایشان نسبت داد؛ زیرا او این کتاب را از ابوعلی محمد بن همام روایت می‌کند و گروهی از علما آن ‌را تألیف خود او می‌دانند.
[۱۳] شهیدی تبریزی، میرزا فتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، ج‌۱، ص۱، چاپ‌خانه اطلاعات، تبریز، چاپ اول، ۱۳۷۵ق



کتاب «تحف العقول»، مجموعه‌ای ارزشمند از سخنان و نصایح حضرت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) است.


مؤلف انگیزه خود را از نوشتن کتاب چنین بیان می‌کند: «پس از آن‌که دیدم علمای شیعه درباره فقه و حلال و حرام کتاب‌های فراوانی نگاشته‌اند، بر آن شدم تا مجموعه‌ای پدید آورم که در آن سخنان حکمت‌آموز و موعظه‌های پیامبر اکرم و اهل بیت آن‌ حضرت جمع شده باشد تا هم گنجینه‌ای برای مراجعه خودم و هم مراجعه علاقه‌مندان به خاندان رسالت گردد».
و در ادامه می‌نویسد: «من سندها را نیاوردم تا حجم کتاب بزرگ نشود و رعایت اختصار کردم؛ هرچند که بیش‌تر این احادیث را به طور سماع گرفته‌ام و چون بیش‌تر آن‌ها آداب و حکمت‌هایی است که خود، گواه درستی و صحت انتساب است... لذا ارزش علمی کتاب کم نشده‌ است».


این کتاب، با حجم کم، مطالب سودمندی از آداب و سنن، نصایح، موعظه‌ها، کلمات قصار، پند و‌ اندرز و سفارشات پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و اهل‌ بیت (علیهم‌السلام) دارد.
در این کتاب، گزیده‌هایی از سخنان و روایات از پیامبر اسلام تا امام یازدهم شیعه در زمینه‌های گوناگون اعتقادی، اجتماعی، اخلاقی و فقهی و… جمع‌آوری شده ‌است. برخی مطالب آن، عبارت‌اند از:

۱. وصیت‌های پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) به حضرت امام علی (علیه‌السلام) و معاذ بن جبل.
۲. سخنرانی [پیامبر [|پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)]] در حجة الوداع.‌
۳. نامه‌ها و وصایای حضرت امام علی (علیه‌السلام) به امام حسن و امام حسین (علیهما‌السلام).
۴. سخنرانی‌ها و خطبه‌های امام علی (علیه‌السلام)، از جمله خطبه‌های معروف به «وسیله» (علت این‌که این خطبه را خطبه وسیله نامیده‌اند، تعریفی است که امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) در این خطبه از مقام وسیله که مقامی است مخصوص به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در روز محشر بیان می‌فرماید). و «دیباج‌».
۵. عهدنامه مالک اشتر.
۶. رساله حقوق امام سجاد (علیه‌السلام).
و روایات و موضوعات مفید و سودمند دیگر از ائمه اطهار (علیهم‌السلام).


کتاب «تحف العقول» از زمان نگارش تاکنون در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه واقع شده است و در مجموعه‌های بزرگ روایی خود از آن روایت نقل کرده و به آن استناد نموده‌اند.

۸.۱ - دیدگاه علامه مجلسی

علامه مجلسی درباره وی می‌گوید: «کتاب ایشان، تُحف العقول خود بهترین شاهد بر فضل و دانش و عظمت شأن ایشان می‌باشد. بیش‌تر این کتاب از موعظه و اصول معلوم تشکیل شده است که احتیاجی به سند هم ندارد».

۸.۲ - دیدگاه انصاری

شیخ مرتضی انصاری، در اول کتاب مکاسب خود، حدیث مبسوطی را که اساس بسیاری از احکام معاملات است، از کتاب «تحف العقول» روایت کرده ‌است.

۸.۳ - دیدگاه عاملی

«تحف العقول» یکی از مستندات «وسائل الشیعه» است. شیخ حر عاملی، «تحف العقول» را از کتاب‌های مشهور شیعه می‌شمارد و روایات آن ‌را حجت می‌داند.


درباره احادیث تحف العقول و مشهورات و منفرداتش در این کتاب، باید گفت؛ بعضی از احادیثی که دارد، احادیث مشهوری است؛ مانند نامه‌های حضرت امام علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر و امام حسن (علیه‌السلام) و خیلی روایات مشهور دیگر که مختص به او نیست. تقریباً بیش از نصف کلمات قصار این کتاب، هم در کافی و غیر کافی آمده است و بقیه آن از منفردات ایشان است؛ و در غیر از این کتاب یافت نمی‌شود.


۱. امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۵، ص۱۸۵، دارالتعارف للمطبوعات‌، بیروت، ۱۴۰۶ق.    
۲. حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج‌۱، ص۳۸۰، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۴۲۲ق.
۳. امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۵، ص۱۸۵، دارالتعارف للمطبوعات‌، بیروت، ۱۴۰۶ق.    
۴. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۴، ص۱۵۰، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم، ۱۴۱۸ق.    
۵. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج‌۲، ص۷۴، مکتبة الاندلس، بغداد، ۱۳۸۵ق.    
۶. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، المدخل، ص۱۴۸، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۷. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج‌۲، ص۷۴، مکتبة الاندلس، بغداد، ۱۳۸۵ق.    
۸. حسینی جلالی، سید محمدحسین، فهرس التراث، ج‌۱، ص۳۸۰، انتشارات دلیل ما، قم، ۱۴۲۲ق.
۹. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۴، ص۱۵۰، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم، ۱۴۱۸ق.    
۱۰. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج‌۲، ص۷۴، مکتبة الاندلس، بغداد، ۱۳۸۵ق.    
۱۱. امین عاملی‌، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج‌۵، ص۱۸۵، دارالتعارف للمطبوعات‌، بیروت، ۱۴۰۶ق.    
۱۲. محدث نوری، میرزا حسین‌، خاتمة المستدرک‌، ج۱، ص۱۸۶، مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام)‌، چاپ اول، قم، ۱۴۱۷ق.    
۱۳. شهیدی تبریزی، میرزا فتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، ج‌۱، ص۱، چاپ‌خانه اطلاعات، تبریز، چاپ اول، ۱۳۷۵ق
۱۴. سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‌۴، ص۱۵۰، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام)، قم، ۱۴۱۸ق.    
۱۵. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۲، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، مقدمه مؤلف، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۶. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۲ ۳، محقق و مصحح:غفاری، علی‌اکبر، مقدمه مؤلف، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۱۷. آقا بزرگ تهرانی‌، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج‌۷، ص۲۰۷، اسماعیلیان‌، قم، ۱۴۰۸ق.    
۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱، ص۲۹، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۹. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، ج‌۲، ص۷۴، مکتبة الاندلس، بغداد، ۱۳۸۵ق.    
۲۰. عاملی، شیخ حر، الفصول المهمة فی اصول الائمة (تکملة الوسائل)، ج‌۱، ص۳۷، محقق و مصحح:قائنی، محمد بن محمدحسین، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (علیه‌السلام)، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.    



پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تحف العقول»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۰۷.    



جعبه ابزار