برگرداندن فدک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فدک،
امام علی (علیه‌السلام)،
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)، خلافت، فرزندان.
پرسش: چرا حضرت علی (علیه‌السلام) در ایام خلافت فدک را به فرزندان حضرت زهرا (علیه‌السلام) برنگرداندند؟
پاسخ: فدک سرزمینی حاصل‌خیز است که در سال هفتم هجری پس از فتح قلعه‌های خیبر توسط مسلمانان و
تسلیم ساکنان فدک بدون هجوم نظامی کسب گردید. به همین جهت (که بدون هجوم نظامی به دست آمده بود) متعلق به
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) است و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) نیز بعد از نزول
آیه «
وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیرا»، آن را به حضرت
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) هدیه نمود.
اما پس از
رحلت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، حضرت زهرا از فدک محروم گردید و در
زمان خلافت امیرالمؤمنین حضرت علی (علیه‌السلام) نیز، به دلایلی به فرزندان وی برگردانده نشد. شخصی از
امام کاظم (علیه‌السلام) پرسید: چرا
علی (علیه‌السلام) فدک را باز پس نگرفت،
امام در جواب فرمود: ما اولیای مردم هستیم و حقوق آنان را از ستمگران باز پس می‌گیریم؛ ولی برای خودمان باز پس نمی‌گیریم.
شاید سرّ این اقدام حضرت علی (علیه‌السلام) را در یک جمله خلاصه کرد که: برگرداندن فدک به عقیده برخی، تلاش جهت منافع شخصی تلقی می‌شد و در آن
شرایط حساس
صلاح نبود که به این مسائل دامن زده شود. علاوه دوره خلافت ایشان آن‌قدر کوتاه و همراه با جنگ‌ها و کارشکنی‌های گوناگون بود که به ایشان اجازه اصلاحات اساسی را در بسیاری موارد نمی‌داد.
فدک یکی از دهکده‌های آباد و حاصل‌خیز نزدیک خیبر است و تا
مدینه ۱۴۰ کیلومتر فاصله دارد. در سال هفتم هجرت، قلعه‌های خیبر یکی پس از دیگری فتح شد و قدرت مرکزی یهود درهم شکست. ساکنان فدک
تسلیم گردیدند و در برابر پیامبر متعهد شدند نیمی از
زمین‌ها و باغ‌های خود را به آن حضرت واگذار کنند و نیمی دیگر را برای خود نگه دارند. افزون بر این، آنها کشاورزی سهم پیامبر را هم به عهده گرفتند تا در برابرش مزدی دریافت کنند.
سرزمین‌هایی که بدون هجوم نظامی به دست مسلمانان می‌افتد، به شخص
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) تعلق دارد و هرگونه بخواهد می‌تواند درباره آنها تصمیم بگیرد؛ لذا وقتی آیه «
وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیرا»
نازل شد، پیامبر اسلام دخترش
فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را خواست و فدک را تقدیم او نمود.
اما پس از
رحلت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، در
زمان خلافت ابوبکر حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) از فدک محروم گردید.
مسلم بن حجّاج نیشابوری، در
کتاب معروفش «
صحیح مسلم»، داستان مطالبه فدک از سوی حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) را به طور مشروح آورده و از
عایشه نقل کرده است که حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) پس از امتناع خلیفه از بازگرداندن فدک، با او قهر کرد و تا هنگام وفاتش حتی یک کلمه با او سخن نگفت.
نیز در
نهج‌البلاغه چنین آمده است: «از میان آنچه
آسمان بر آن
سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود که گروهی بر آن
بخل ورزیدند و گروهی هم از آن
چشم پوشیدند و
خداوند بهترین داور است».
اما در جواب این سؤال که چرا حضرت علی (علیه‌السلام) پس از به
حکومت رسیدن فدک را پس نگرفت باید گفت: خوب است مقدمتاً بدانیم که ایشان به دلیل حفظ اصل
اسلام، علی رغم تمام اعتراضاتی که به
خلفای پیشین داشتند، به همکاری با آنان در رسیدگی به امور جامعه اسلامی می‌پرداختند و به تعبیر زیبای خودشان: «برای ما حقی وجود دارد که اگر به ما دادند که چه بهتر و گرنه ترجیح می‌دهیم به عنوان نفر دوم، پشت شتر سوار شویم هر چند که مدتها به طول انجامد».
در حقیقت ایشان، قدرت را تنها به عنوان ابزار، نه به عنوان
هدف تلقی می‌نمودند و به همین دلیل، هم در
زمان خلفای سابق و هم در
زمان خلافت
ظاهری خودشان ترجیح می‌دادند که موارد زیادی را با
سکوت سپری نموده و قضاوت در مورد آن را به عهده آیندگان بسپارند؛ اما این‌که چرا ایشان در موارد بسیاری به نظر خودشان در
زمان حکومت خودشان
عمل ننمودند، جالب است بدانید که ایشان در همین
زمان با انجام
نماز تراویح مخالفت نمودند؛ ولی به دلیل اعتراض برخی افراد وادار شدند که آنها را به حال خود واگذارند
و مطمئناً می‌دانید که ایشان به حََکَم قرار دادن
ابوموسی اشعری راضی نبودند؛ ولی به
اجبار با آن موافقت نمودند و اصولاً ایشان زمانی به حکومت رسیدند که بیست و پنج سال قبل از آن به طور مداوم، جامعه اسلامی در سیطره تبلیغاتی بود که عمل خلفای پیشین را توجیه نموده و مخالفت در برخی
زمینه‌ها ایجاد مشکل می‌نمود، همانند برگرداندن فدک که به عقیده برخی، تلاش جهت منافع شخصی تلقی می‌شد؛ در حالی که این نکته را هم می‌دانیم فدک از آن جهت برای فاطمه گرامی بود که یادگار
رسول خدا و پشتوانه مالی برای
اهل بیت ـ مخصوصاً حضرت علی (علیه‌السلام) و
شیعیان ـ بود و اتفاقاً حکومت وقت برای خالی کردن دست حضرت علی (علیه‌السلام) از اقدامات عملی، اقدام به گرفتن فدک از فاطمه (سلام‌الله‌علیها) کرد. حال با توجه به آن
شرایط و این‌که فعلاً خلافت به حضرت علی (علیه‌السلام) رسیده است و اکنون حضرت (علیه‌السلام) از پشتوانه مالی برخوردار است، صلاح نبود که به این مسائل دامن زده شود و مسائل مهم‌تر تحت شعاع این مسئله قرار گیرند. علاوه دوره خلافت ایشان آن‌قدر کوتاه و همراه با جنگ‌ها و کارشکنی‌های گوناگون بود که به ایشان اجازه اصلاحات اساسی را در بسیاری موارد نمی‌داد.
روایاتی که از سوی
امامان معصوم (علیه‌السلام) وارد شده است به نحوی به این مسائل اشاره دارند:
گذشت
زمان این حادثه و عدم ضرورت طرح مجدد آن از سوی حضرت علی (علیه‌السلام):
ابوبصیر می‌گوید: از
امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم: چرا حضرت علی (علیه‌السلام) پس از به حکومت رسیدن فدک را پس نگرفت؟ آن حضرت فرمود: «
فَقَالَ لَهُ لِاَنَّ الظَّالِمَ وَ الْمَظْلُومَةَ قَدْ کَانَا قَدِمَا عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اَثَابَ اللَّهُ الْمَظْلُومَةَ وَ عَاقَبَ الظَّالِمَ، فَکَرِهَ اَنْ یَسْتَرْجِعَ شَیْئاً قَدْ عَاقَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ غَاصِبَهُ وَ اَثَابَ عَلَیْهِ الْمَغْصُوبَةَ»؛ «چون
ظالم و مظلوم هر دو مرده بودند و
خداوند ظالم را کیفر و مظلوم را
پاداش داده بود و
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) خوش نداشت چیزی را که غاصب آن کیفر و مغصوبه آن پاداش دیده، برگرداند».
گذشت حقوق شخصی به جهت مصالح عمومی:
ابن ابراهیم کرخی می‌گوید: از
امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم:
علی (علیه‌السلام) وقتی که حاکم مردم شد، چرا فدک را برنگردانید؟
امام در جواب فرمود:
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) وقتی که
مکه را فتح کرد، به او گفتند: آیا به خانه‌ات بر نمی‌گردی؟ فرمود: خانه ما را که عقیل فروخته است.گفتند: چرا پس نمی‌گیری؟ فرمود: ما خاندانی هستیم که اگر چیزی را از ما به ستم بگیرند، آن را باز نمی‌گردانیم، حضرت علی (علیه‌السلام) هم به پیروی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) باز پس نگرفت.
شخصی از
امام کاظم (علیه‌السلام) پرسید: چرا علی (علیه‌السلام)
فدک را باز پس نگرفت،
امام در جواب فرمود: ما خاندانی هستیم که ولیّمان خدا است،
حق ما را تنها او می‌گیرد و ما اولیای مردم هستیم و حقوق آنان را از ستمگران باز پس می‌گیریم، ولی برای خودمان باز پس نمی‌گیریم.
اما خوب است که بدانیم که سرگذشت فدک پس از شهادت امام علی (علیه‌السلام) به کجا انجامید؟ آنچه در
تاریخ آمده حاکی از این است که: پس از آن‌که
معاویه به
قدرت رسید، فدک را میان مروان،
عمرو بن عثمان و پسرش
یزید تقسیم کرد. در دوران خلافت
مروان، همه فدک در
اختیار وی قرار گرفت و او آن را به پسرش عبدالعزیز داد. عبدالعزیز نیز فدک را به پسرش عمر داد. عمر بن عبدالعزیز فدک را به فرزندان
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) برگردانید. پس از درگذشت
عمر بن عبدالعزیز، فدک در اختیار خلفای بعدی قرار گرفت و تا روزی که حکومت امویان ادامه داشت، در اختیار آنان ماند.
وقتی حکومت به
بنی‌عباس رسید، سفّاح آن را به
عبدالله بن حسن برگرداند. پس از سفاح، منصور دوانقی فدک را از فرزندان
زهرا (سلام‌الله‌علیها) پس گرفت؛ اما فرزند منصور (مهدی) فدک را مجدداً به فرزندان زهرا (سلام‌الله‌علیها) بازگرداند.
پس از مهدی،
موسی و
هارون دوباره فدک را از فرزندان حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) پس گرفتند و وقتی خلافت به
مأمون عباسی رسید، به طور رسمی فدک را به فرزندان
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بازگرداند. پس از مأمون نیز وضعیت فدک چنین بود، گاه برمی‌گرداندند و گاه پس می‌گرفتند.
در دوران آنها، فدک مسئله‌ای سیاسی به شمار می‌آمد نه انتفاعی و اقتصادی. خلفای عباسی و اموی به درآمد فدک نیاز نداشتند. برای همین وقتی عمر بن عبدالعزیز فدک را به فرزندان فاطمه (سلام‌الله‌علیها) باز گرداند، بنی‌امیه او را سرزنش کردند و گفتند: تو با این کار
ابوبکر و
عمر بن خطاب را تخطئه کردی.
سرانجام در دوران
متوکل عباسی، فدک از فاطمیان پس گرفته شد. درختانش به دستور شخصی به نام «
عبدالله بن عمر بازیار» قطع گردید و روسیاهی آن برای بدخواهان باقی ماند. ناگفته نماند قطع درختان در حالی انجام گرفت که یازده درخت خرمایی که به دست مبارک
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در آن کاشته شده بود، هنوز باقی بود. شخصی که آن درختان را قطع کرد، «
بشران بن ابی‌امیة ثقفی» نام داشت که پس از بازگشت به
بصره، آن‌گونه که در تاریخ آمده است،
فلج شد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «برگرداندن فدک»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۶/۲۰.
