انتصابی بودن امر امامت در کلام امام علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امامت،
امام علی (علیه‌السّلام)، امر الهی، شامیان، انتصابی، انتخابی.
پرسش: با وجود این‌که عقیده
شیعیان آن است که امامت امری الهی است؛ چرا امام علی (علیه‌السّلام) خطاب به شامیان فرمود: «پیش از هر اقدامی و حرکتی و سخنی برای خویش پیشوایی برگزینند»؟
پاسخ: امام (علیه‌السّلام) در این روایت در مقام
مجادله با شامیان است در این جایگاه باید به گونه‌ای سخن گفت که مورد پذیرش طرف مقابل باشد. از‌این‌رو حضرتشان ابتدا ضرورت خالی‌نبودن سرزمین اسلامی از یک فرمانروا را گوشزد می‌کند و سپس، شرایط حاکمی که باید مورد انتخاب قرار گیرد را بیان کرده است.
«امامت»، از دیدگاه متکلّمان شیعی، مانند
نبوت، از
اصول دین بوده و مقامی الهی است و امام، تمام وظایفی را که
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر عهده داشت، به جز سمت
نبوت، بر عهده می‌گیرد. انتصاب از جانب
خدا،
عصمت و برتر از دیگران بودن، سه شرط اساسی امام است. به عبارت دیگر، شیعیان معتقدند امامت یک مقام دینی است و تابع
تشریع و نصب الهی است، نه یک سلطنت دنیوی و تابع عوامل اجتماعی.
با این وجود در گزارشی از امام علی (علیه‌السّلام) آمده است که حضرتشان در ظاهر، امامت را به دو شعبه «اختیاری و انتخابی» و «انتصابی و تعیین‌شده از جانب خدا» تقسیم می‌نماید:
«پس از آن‌که
معاویه طی نامه‌ای از امام (علیه‌السّلام) خواست تا قاتلان عثمان را به وی تحویل دهد، آن‌حضرت (علیه‌السّلام) خطاب به
ابوهریره و
ابودردا (حاملان نامه) فرمود:
آنچه
خداوند و
اسلام بر
مسلمانان واجب کرده، آن است که پس از این‌که پیشوایشان از دنیا رفت و یا کشته شد، خواه گمراه و خواه هدایت یافته، مظلوم یا ظالم، خونش حلال یا حرام، باید که پیش از هر اقدام، حرکت و سخنی، برای خویش پیشوایی برگزینند که پاک‌دامن، دانشمند، پرهیزکار و آگاه به
قضاوت و
سنّت باشد. ابتدا به امور امت رسیدگی کند و در میان‌شان به حکومت نشیند و حق مظلوم را از ظالم بگیرد؛ حدود و ثغور مسلمانان را حفظ کند؛ درآمدهای آنان را گرد آورد،
حج و جمعه‌شان را بر پای دارد و
زکات آنها را بگیرد. آن‌گاه امّت در مورد پیشوای مقتول‌شان که ظالمانه کشته شد به او شکایت برند و از او بخواهند که قاتلانش را محاکمه کند و حکم حق را در‌بارۀ آنان جاری نماید که اگر پیشوایشان مظلوم کشته شده باشد حکم دهد که اولیای وی خون‌خواهی کنند و اگر به دلیل ستمگری‌اش کشته شده باشد، بنگرد که در این مورد چگونه حکم کند. این نخستین کاری است که شایسته است امّت انجام دهند که اگر حقّ انتخاب و گزینش با آنان باشد باید پیشوایشان را برگزینند و اگر حقّ انتخاب و گزینش با خدا و رسولش است که خداوند آنان را از انتخاب بی‌نیاز کرده و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برایشان پیشوایی برگزیده و آنان را به پیروی و اطاعت از او فرمان داده است...».
در مورد این روایت باید گفت؛ اولین منبع نقل این روایت،
کتاب سلیم بن قیس است
و پذیرش سند این روایت وابسته به پذیرش اعتبار این کتاب است.
اما در بررسی محتوا باید گفت که امام (علیه‌السّلام) در مقام مجادله با شامیان است که در این جایگاه باید به گونه‌ای سخن گفت که مورد پذیرش طرف مقابل باشد. از‌این‌رو حضرتشان ابتدا ضرورت خالی‌نبودن سرزمین اسلامی از یک فرمانروا را گوشزد می‌کند، همان‌گونه که در سخن مشهور دیگری به این ضرورت تصریح فرموده است:
«وَ اِنَّهُ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ اَمِیرٍ بَرٍّ اَوْ فَاجِر یَعْمَلُ فِی اِمْرَتِهِ الْمُؤْمِنُ وَ یَسْتَمْتِعُ فِیهَا الْکَافِر؛
برای مردم حاکمی لازم است چه نیکوکار و چه بدکار، که
مؤمن در عرصه حکومت او به راه حقّش ادامه دهد، و
کافر بهره‌مند از زندگی گردد....»
سپس، شرایط حاکمی که باید مورد انتخاب قرار گیرد را خاطر نشان می‌فرماید که در صورت رعایت معیارهای اعلام شده، به‌طور طبیعی خود امام توسط مردم انتخاب می‌شد. بعد از آن نیز اعلام می‌فرماید که با این وجود، نیازی به انتخاب هم نیست؛ زیرا پیشوای مسلمانان از سوی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تعیین و اعلام شده است.
با این نگاه، مشاهده می‌کنیم که سخنان امام علی (علیه‌السّلام) هیچ‌گونه منافاتی با عقاید شیعیان نخواهد داشت.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «انتصابی بودن امر امامت در کلام امام علی»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۸/۲۶.
