اخلاص و جاری شدن حکمت از قلب به زبان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اخلاص، حکمت، قلب.
پرسش: معنای این عبارت که در
حدیث آمده، در اثر اخلاص، حکمت از قلب به لسان جاری می‌شود، چیست؟
پاسخ: ظهور
حکمت رو جریان آن از
قلب به
زبان، در واقع به فعلیت رسیدن و شکوفا شدن توانایی‌های روحی و معنوی نهفته در وجود انسان است که با اخلاص و تحصیل خلوص تأمین می‌شود. هم‌چنین جوشش حکمت از قلب که طبق حدیث یادشده بر اثر اخلاص حاصل می‌شود، به خاطر آن است که حکمت همان معرفت حقیقی و واقعی است که برای انسان نسبت به اسرار هستی و حقایق عالم از طریق اخلاص حاصل می‌شود و اخلاص ریشه در ایمان و یقین دارد که انسان براساس منابع دینی به دست می‌آورد.
حکمت عبارت است از
علم و
معرفت نسبت به حقایق، اوصاف، خواص و احکام اشیا، آن‌گونه که هستند و
شناخت نحوه ارتباط اسباب با مسببات، و آگاهی از
اسرار نظام پدیده‌های عالم و عمل به مقتضای آن.
اما
اخلاص عبارت است از تصفیه و پاک کردن عمل، از هر گونه شائبه غیر الهی؛ یعنی عمل خالص، عملی است که در انجام آن، هیچ انگیزه‌ای جز جلب رضای حضرت دوست، موردنظر نباشد؛ حتی
عمل را برای گرفتن پاداش اخروی انجام ندهد؛ بلکه عمل تنها برای
خدا باشد.
البته انجام عمل برای خدا، به مفهوم آن نیست که پاداش اخروی نصیب انسان نمی‌شود؛ بلکه مراد آن است که به گفته
حافظ:
تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن ••• که خواجه خود صفت بنده پروری داند.
در
قرآن فرمود: «
یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ اَنْفُسَکُمْ»؛
یعنی‌ای کسانی که
ایمان آورده‌اید! بر شما باد توجه به نفستان.
از این
آیه مبارکه، بزرگان اهل معنا، نوعاً بر این مسئله که
معرفت نفس، اساس و سرچشمه همه
معارف است، زیاد بهره جسته‌اند و با استناد به این آیه مبارکه، همواره نفس و تهذیب نفس را همانند چشمه جوشان معرفت می‌دانند.
و اگر در برخی
اشعار نغز حافظ شیرازی آمده:
بارها دل طلب جام جم از ما می‌کرد ••• آنچه خود داشت زبیگانه تمنّا می‌کرد
نیز ناظر بدین معناست که شناخت نفس سرچشمه معرفت‌هاست و اگر کسی به معرفت کامل نفس دست پیدا کند، در واقع به چشمه جوشان معرفت دست یافته است. بنابراین یکی از راه‌های دست‌یابی به حکمت، در درون
انسان نهفته است و براساس روایات، قلب که همان نیروی قدسی روح و نفس انسان است، منبع حکمت است که انسان می‌تواند از طریق سیروسلوک الهی و اخلاص در هر عمل، آن چشمه جوشان را حفاری کند و به آب حکمت و منبع آن دست پیدا نماید و از طریق
زبان که بهترین ابزار بیان حکمت و معارف است، آب زلال معرفت و حکمت را جریان بدهد و به لب تشنگان وادی معرفت و حکمت برساند.
استاد
حسن‌زادة آملی با طرح آیه مبارکه یاد شده بارها می‌فرمود: نفس خود را بشناسید که هر چه هست، در آن است و همه چیز در جان شما نهفته است، آنها را شکوفا کنید.
مطلب دیگر آن است که اگر در
روایات، از جمله آن روایتی که در پرسش مطرح شده، سخن از
اخلاص و خلوص به میان آمده، اخلاص را در واقع، بهترین راه دست‌یابی به حکمت و جریان یافتن حکمت از
قلب به زبان خوانده است.
باید توجه داشت که مراد از این‌گونه روایات، آن است که یکی از آثار و
برکات اخلاص، جریان یافتن حکمت از قلب به زبان است؛ اما بحث اخلاص و خلوص، و نحوه حصول آن و اقسام آن، جزء دقیق‌ترین مباحث اخلاقی و عرفانی است که بزرگان اهل معنا به تفصیل درباره آن بحث کرده‌اند.ما خلاصه‌ای از کلام آنها را در این‌جا بازگو می‌کنیم:
باید دانست که وصول به مقامات و درجات متعالیه، که از جمله آن، احاطه کلیّه است به قدر استعداد امکانیه به عوالم الهی زو نتیجه این احاطه، اطلاع از همه اسرار هستی است؛ مثلاً حکمت بدون اخلاص در راه
حق حاصل نمی‌شود و تا سالک به منزل مخلصین نرسد، حقایق آن‌گونه که سزاوار است برای او کشف نخواهد شد و حکمت را به دست نخواهد آورد.
اخلاص و خلوص بر دو قسم است: اول خلوص
دین و
اطاعت خداوند متعال است.دوم خلوص خود و خالص کردن خود برای خدا.
ــ در آیه مبارکه قرآن به قسم اول اشاره شده که فرمود: «
وَمَا اُمِرُوا اِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ»؛
یعنی «مأمور نشده‌اند جز این‌که خداوند را به گونه‌ای بپرستند که دین را برای او خالص کرده باشند».
ــ و به قسم دوم آیه دیگری دلالت دارد که فرمود: «
اِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ»؛
یعنی «جز بندگان پاک و خالص شده خداوند».
و هم‌چنین
حدیث نبوی مشهور که فرمود: «
مَنْ اَخْلَصَ اَلْعِبَادَةَ لِلَّهِ اَرْبَعِینَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ اَلْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ؛
هر کس چهل روز، خود و عمل خود را برای خدا خالص کند، چشمه‌های حکمت از قلبش به سوی زبانش جریان یافته و ظاهر می‌شود».
در این‌که یکی از پی‌آمد‌ها و آثار اخلاص، ظهور
حکمت است، هیچ شکی نیست.
سیدبحرالعلوم در رابطه با این بحث می‌گوید: مجرد وصول و دخول در عالم خلوص کافی نیست. در حصول خلوص، بلکه باید جمیع مراتب آن
فعلیت و ظهور یابند تا صاحب آن از شائبه‌های
عالم دنیا کاملاً نجات یابد و نور خلوص بر زوایای
قلب و دلش بتابد و از این عالم بالاتر صعود کند و به جایی برسد که سرمنزل ظهور ینابع حکمت است و این حاصل نمی‌شود مگر به حصول ملکه خلوص و ظهور تمام فعلیت آن و چون اقل آنچه تمام فعلیت و ملکه که در عالم
دنیا به آن می‌توان رسید، در آن عالم است، در مدت چهل
روز برای سالک حاصل شود.
از مجموع این بیانات به دست می‌آید که ظهور حکمت و جریان آن از قلب به
زبان، در واقع به فعلیت رسیدن و شکوفا شدن توانایی‌های روحی و معنوی نهفته در وجود
انسان است که از طریق اخلاص و تحصیل خلوص تأمین می‌شود. هم‌چنین از مجموع مطالب یاد شده به دست آمد که جوشش حکمت از
قلب که طبق حدیث یادشده بر اثر اخلاص حاصل می‌شود، به خاطر آن است که حکمت همان معرفت حقیقی و واقعی است که برای انسان نسبت به اسرار هستی و حقایق عالم از طریق اخلاص حاصل می‌شود و اخلاص ریشه در
ایمان و
یقین دارد که انسان براساس منابع دینی به دست می‌آورد.
بنابراین حساب حکمت با علوم اعتباری و مفهومی و حصولی جداست که ممکن است هر کسی تحت هر شرایطی ولو بدون اخلاص به دست بیاورد. چون همان‌طورکه امروز بسیار ملموس است، برخی افراد درحالی‌که بهره‌ای از اخلاص ندارند، اما به نحوی دارای
علم و تخصص در کاری هستند. این امور هرگز ربطی به حکمت ندارد و در واقع مفاهیم حصولی هستند که به دست همه کس می‌افتد؛ درحالی‌که حکمت تنها نصیب افراد با اخلاص می‌شود.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اخلاص و جاری شدن حکمت از قلب به زبان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۲۳.
