منازل آخرت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: منازل آخرت، روز قیامت.
پرسش: منازل و مراحل آخرت و چگونگی عالم پس از مرگ را توضیح دهید؟
پاسخ: مواقف قیامت بخش‌هایی از مراحل و منازل مسیر انسان در سفر ابدی اوست که این سفر بدون استثنا برای همگان است و کسی چه بخواهد چه نخواهد این سفر را باید برود و آن منازل را باید طی کند، تا بالاخره به نتیجه آنچه
عمل کرده است برسد. اگر خوب عمل کرده و در مسیر معارف وحی آسمانی حرکت کرده است فَطُوبی له و حُسنُ مَآب، بهشت جاودان گوارای او باد. اگر خدای نخواسته بد
عمل کرده و در جهت خلاف راهنمایان الهی (
پیامبران و
ائمه (علیهم‌السلام)) گام برداشته است، بدا به حال او که
جهنم آتشین جایگاه او خواهد بود.
انسان در سفر آخرت منازل و مراحل متعددی را طی می‌کند که در اینجا به اختصار درباره آن منازل توضیحاتی ارائه می‌شود:
نخستین منزل، جریان
سکرات مرگ و سختی جان دادن است.
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در تبیین سکرات مرگ می‌فرماید: «مرگ را ورطه‌ها و دشواری‌هایی است سخت‌تر از آن که بتوان وصفش کرد، یا عقل‌های مردم بتواند آن را بفهمد».
طبق این کلام حضرت، سکرات
مرگ به گونه‌ای سخت است که اساساً هرگز قابل وصف نیست و اگر بتوان آن را وصف کرد، کسانی که در
دنیا هستند توان درک و فهم آن را ندارند.
منزل دیگر،
قبر است.
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) درباره این منزل می‌فرماید: «
فَیَا لَهُ مِنْ بَیْتِ وَحْدَةٍ وَ مَنْزِلِ وَحْشَةٍ وَ مَفْرَدِ غُرْبَةٍ»؛
وای بر او از خانه تنهایی و سرای وحشت، و جایگاه بی‌کسی و غربت.
در روایتی آمده، روزی
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر سر میتی که او را دفن می‌کردند حاضر شد و در‌حالی‌که اشک از چشمان حضرت به‌شدت سرازیر بود، به مردم فرمود: «
اِخْوَانِی لِمِثْلِ هَذَا فَاَعِدُّوا»؛ «ای برادرانِ من! از برای همچو منزلی خود را آماده سازید».
گر چه از یک نظر قبر همان
عالم برزخ است،
از لحاظ دیگر
برزخ را می‌توان یکی از منازل قیامت تلقی کرد. برزخ واسطه میان
دنیا و آخرت است.انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتی که داشته و اعمال نیک و بدی که در این دنیا انجام داده، مورد بازپرسی خصوصی قرار می‌گیرد و پس از محاسبه اجمالی طبق نتیجه‌ای که گرفته شده به یک زندگی شیرین و گوارا یا تلخ و ناگوار محکوم شده و با همان زندگی در
انتظار روز رستاخیز عمومی به سر می‌برد.
روح انسان در برزخ در یک قالب مثالی که اوصاف ماده (رنگ و شکل و اندازه) را دارد، ولی مادی نیست، به سر می‌برد. اگر از نیکان است، از
سعادت و
نعمت و جوار پاکان و مقربان درگاه خدا برخوردار می‌شود و اگر از بدان است، در نقمت و
عذاب و مصاحبت
شیاطین و پیشوایان ضلال می‌گذراند.
درباره
انسان در عالم برزخ سخن بسیار است؛ از جمله اینکه براساس آموزه‌های دینی، انسان میت در آن عالم سخت نیازمند کارهای نیک از قبیل
دعا و
صدقه دادن به
نیت او از طرف بستگان است. در روایتی آمده هر کسی که
صدقه به فقیری به نیت میتی بدهد، فرشته‌ای آن را در ظرفی از
نور که بسیار درخشنده است می‌گذارد و در عالم برزخ آن را به میت مورد نظر هدیه‌کننده می‌رساند و می‌گوید این
هدیه را فلان کس برای شما فرستاده است، میت آن هدیه را می‌گیرد و از آن بهره‌مند می‌شود.
منزل دیگر مرحله‌ای است که از آن در آموزه‌های دینی به «نفخ صور= فریاد مرگ و
حیات» یاد شده است و در آیات فراوانی از
قرآن مجید اشاراتی به مسئله
نفخ صور شده است. از مجموع آن
آیات به‌خوبی استفاده می‌شود که دو بار در صور دمیده می‌شود، یک بار در پایان
جهان که همه خلایق می‌میرند و این نفخه
مرگ است و بار دیگر در آستانه رستاخیز که همه
مردگان زنده می‌شوند و این نفخه حیات است. در حقیقت توقف و از کار افتادن این جهان و آغاز حرکت جهان دیگر تشبیه به توقف و حرکت لشکرها و قافله‌ها شده است که با صدای شیپور مخصوص یا صدای بلند دیگری همگی با هم از راه رفتن باز می‌ایستند و متوقف می‌شوند و با صدای دیگر به پا می‌خیزند و حرکت می‌کنند.
در قرآن کریم درباره این مرحله و منزل انسان در مسیر سفر آخرت چنین آمده:
«
وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْاَرْضِ اِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ اُخْری فَاِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ»؛
«و در صور دمیده می‌شود و تمام کسانی که در آسمان‌ها و زمین هستند می‌میرند، مگر کسانی که
خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در
صور دمیده می‌شود، ناگهان همگی به پا می‌خیزند و در انتظار هستند».
از این آیه به دست می‌آید که نفخ صور در حقیقت یک صاعقه و
صیحه عقلی است که تمام
آسمان و زمین را پر می‌کند و سبب مرگ ناگهانی همه موجودات زنده می‌شود یا همه را به حرکت و جنبش درمی‌آورد و سبب حیات و زنده شدن آنها می‌شود.
منزل دیگر که جزء مواقف هولناک مسیر آخرت است، منزل سنجش اعمال انسان است. در
قرآن کریم بحث‌های گسترده‌ای درباره این مرحله از سفر آخرت مطرح شده و با تعبیرات گوناگون از آن موقف و مرحله یاد شده است که در اینجا به نمونه‌هایی از آن آیات اشاره می‌شود تا چیستی و چگونگی این منزل تا اندازه‌ای معلوم شود:
ــ فرمود: «
وَ تَری کُلَّ اُمَّةٍ جاثِیَةً کُلُّ اُمَّةٍ تُدْعی اِلی کِتابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛
«هر امتی را به زانو درآمده می‌بینی، هر امتی به سوی کارنامه خود فرا خوانده می‌شود و بدیشان می‌گویند: آنچه را می‌کردید، امروز
پاداش می‌یابید».
ــ و در آیه دیگر فرمود: «اما کسی که نامه اعمالش به دست راست او داده می‌شود، از خوشحالی فریاد می‌زند که اهل محشر نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید و اما کسی که نامه اعمالش به دست چپ او داده شده، می‌گوید: ای کاش! هرگز نامه اعمال به من داده نمی‌شد».
اما در این باره که ماهیت
نامه اعمال چیست، مفسران مطالب فراوانی را مطرح کرده از جمله گفته‌اند: ممکن است گفته شود اعمال انسان همان گونه که در درون جان او اثر می‌گذارد در
عالم بیرون، در فضا و هوای اطراف، در زمینی که بر آن
زندگی می‌کند و در همه چیز اثر دارد، گویی بر آنها نقش می‌بندد،
نقوش طبیعی و غیر قابل انکار، نقوشی که به وسیله قوا و نیروهای عالم هستی و
فرشتگان در دل این موجودات ثبت می‌شود، در
قیامت پرده از آن برداشته و
آشکار می‌شود و به دست هر کس داده می‌شود و با یک نگاه در آن حال هر کس معلوم است، مسلماً این آثار در دنیا برای ما محسوس و قابل درک نیست؛ اما بی‌شک آنها وجود دارند، و روزی که در آن دید تازه‌ای پیدا می‌کنیم، همه اینها را می‌بینیم، می‌خوانیم و تصدیق می‌کنیم.
یکی دیگر از منازل آخرت که بسیار حساس است، مرحله عبور از صراط است، در وصف آن گفته شده: صراط پُلی است که بر روی جهنم کشیده شده و تا کسی از آن نگذرد داخل بهشت نمی‌شود.
در روایات آمده است که از مو باریک‌تر و از شمشیر برنده‌تر و از آتش گرم‌تر است
و
مؤمنان خالص در
کمال آرامش، و به سرعت و بدون
ترس از آن عبور می‌کنند؛ اما برخی با دشواری و همراه ترس و نگرانی بالاخره از آن می‌گذرند و عده‌ای از روی آن پل به جهنم می‌اُفتند.
نمونه آن صراط در دنیا نیز وجود دارد که در واقع گذر از این
صراط پی آمدش عبور آسان از صراط یاده‌شده در آخرت است و آن عبارت است از
دین حق و راه
ولایت و متابعت از امیرمؤمنان و دیگر
امامان معصوم (علیهم‌السلام)، هر کسی که در دنیا از این صراط یعنی راه ولایت عدول کند و به
انحراف کشیده شود و مسیر غیر ولایت را برگزیند و با گفتار یا کردار خود در جهت خلاف آن حرکت نماید، در آخرت از پل نمی‌تواند عبور کند و بالاخره در هنگام عبور از آن پایش می‌لرزد و در
جهنم سقوط می‌کند.
برخی بزرگان معاصر ضمن بحث مبسوطی درباره صراط به این روایت استناد کرده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «ای علی! در روز قیامت من و تو و جبرئیل به صراط می‌نشینیم و کسی از صراط نمی‌گذرد، مگر اینکه نامه‌ای داشته باشد که در آن اعتقاد وی به ولایت شما نگاشته شده باشد ...».
اساساً در اسلام ناب همه معارف به هم پیوسته است؛ لذا صراط که همان راه و روش
شناخت خداست، دو گونه است، صراط دنیا و آخرت،
راهی که در دنیاست، همان
امام واجب الاطاعه است، کسی که در دنیا او را
شناخت و به راهنمایی‌های او
اقتدا کرد از صراط آخرت که پل دوزخ است گذشته است و هر کس امام را در دنیا نشناخت، گامش بر صراط آخرت می‌لرزد و در
آتش دوزخ سقوط می‌کند.
آنچه بازگو شد نمودار و نمونه‌هایی از منازل و مراحل سفر آخرت است و ممکن است در هر کدام از مراحل و منازل یادشده ـ به خصوص پس از آن‌که انسان سر از
خاک برمی‌دارد و زنده می‌شود ـ مراحل و مواقف متعدد وجود داشته باشد؛ مثلاً در
روایات آمده که در قیامت پنجاه موقف و ایستگاه وجود دارد که هر موقف آن هزار سال طول می‌کشد.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «
انّ فی القیامه خمسین موقفاً لکل موقفٍ الف سنة»؛
«در
قیامت پنجاه موقف وجود دارد که هر موقف آن هزار سال است».
علما گفته‌اند: در مسیر محشر برای هر یکی از
واجبات الهی یک ایستگاه گذاشته می‌شود و انسان‌ها در آن ایستگاه‌ها نگاه داشته
می‌شوند و درباره نحوه عملکرد انسان نسبت به آن کار و فریضه الهی حساب‌رسی می‌شود، اگر عمل کرده بود و
رحمت الهی شامل او شد، به عقبه بعدی منتقل می‌شود تا به این ترتیب از همه عقبه‌ها عبور کند و اگر خدای نخواسته عمل نکرده بود و رحمت الهی نیز شامل او نشد، از همان عقبه پای او می‌لرزد و وارد جهنم می‌شود؛ زیرا همه این موقف‌ها به عبور از
پل صراط بر‌می‌گردد.
اسم یکی از آنها،
عقبه ولایت است که
انسان در آنجا مورد بازجویی قرار می‌گیرد و درباره
ولایت امام علی و سایر
ائمه (علیهم‌السلام) سؤال می‌شود.
عقبه دیگر، عقبه
نماز است، عقبه دیگر عقبه
امانت است و برای هر وظیفه شرعی یک عقبه و موقف تعیین شده است.
طبق این بیان معلوم می‌شود که گذشته از آنچه علما در بحث منازل آخرت و به عنوان مراحل کلی مسیر آخرت مطرح کرده‌اند، مواقف و عقبه‌هایی نیز در مسیر راه وجود دارد؛ مثلاً بر پل صراط که خود یکی از منازل آخرت است، چند موقف و عقبه وجود دارد و بدین ترتیب اگر در ترتیب‌بندی منازل آخرت، منزل حساب‌رسی قبل از منزل «پل صراط» عنوان شده، در واقع یک ترتیب‌بندی به حسب طرح بحث منازل آخرت است و گرنه براساس بیان یاده شده و بعضی روایات در سر پل صراط در مواقف و عقبه‌های خاصی از هر کدام از اعمال واجب بازجویی می‌شود و این خود یک نوع حساب‌رسی است؛ پس این مسئله که آیا پل
صراط قبل از منزل حساب‌رسی است یا بعد از آن، گفته‌ها براساس روایات متعدد متفاوت خواهد بود.
مواقف مذکور بخش‌هایی از مراحل و منازل مسیر
انسان در سفر ابدی اوست که این سفر بدون استثنا برای همگان است و کسی چه بخواهد چه نخواهد این سفر را باید برود و آن منازل را باید طی کند، تا بالاخره به نتیجه آنچه عمل کرده است برسد. اگر خوب عمل کرده و در مسیر معارف وحی آسمانی حرکت کرده است فَطُوبی له و حُسنُ مَآب،
بهشت جاودان گوارای او باد. اگر خدای نخواسته بد عمل کرده و در جهت خلاف راهنمایان الهی (
پیامبران و ائمه (علیهم‌السلام)) گام برداشته است، بدا به حال او که
جهنم آتشین جایگاه او خواهد بود.
۱. معاد، آیت‌الله دستغیب.
۲. معاد‌شناسی سیدمحمدحسین تهرانی.
۳. معاد در قرآن، آیت‌الله مظاهری.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «منازل قیامت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۴/۱۷.
