دیوان امام علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امام علی، اشعار، شعر، شاعر، دیوان، على بن ابی‌طالب قيروانى.
پرسش: آیا می‌توان به
امام علی (علیه‌السلام) «شاعر» گفت؟! و آیا کتاب شعری به نام «دیوان امام علی» از حضرت است؟! (راجع به دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علی (عليه‌السلام)، برخی علما تذکر داده‌اند که این دیوان از
علی بن ابی طالب قیروانی است، اما بعد دیوان او به دست نسّاخ افتاد، «قیروانی» حذف شد و کم‌کم «علیه‌السلام» هم به آن افزوده شد. آیا این مطلب راجع به کلّ دیوان و تمام اشعار آن است، یا ناظر به بعضی از اشعار آن؟ به طور کلی اشعاری که در این دیوان آمده آیا در مآخذ دیگری هم از
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است؟ آیا دیوان دیگری به نام قیروانی وجود دارد تا بتوان با تطبیق بین این دو کتاب تعیین کرد که کدام اشعار از قیروانی است و کدام اشعار از امیرالمؤمنین؟).
پاسخ: کتاب دیوان امام علی (عليه‌السلام) شامل اشعار منسوب به حضرتشان بوده که شامل مباحث
اخلاقی، اعتقادی و حماسی می‌باشد.
اگرچه در بسیاری از دیوان‌های موجود، نام گردآورنده به
چشم نمی‌خورد و چنان می‌نماید که گردآورنده‌اش خود امام است، اما در این زمینه باید گفت که حتی با فرض درستی انتساب، خود حضرت چنین دیوانی را گردآوری و تدوین نکرده؛ بلکه ارادتمندان حضرتشان بعدها به چنین کاری دست زده‌اند. گفته شده است که نخستین گردآوری را ابواحمد عبدالعزیز جلودی (م ۳۳۲ق) انجام داده است.
برخی اشعار این دیوان، در منابع دیگر به نقل از امیرالمؤمنین (عليه‌السلام) وجود دارد و بسیاری از این اشعار نیز بیان
روایات حضرتشان است که مضمون آنها از امام، اما نظم آن از دیگران است و به همین دلیل، از حیث بلاغت و
فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیرالمؤمنین (عليه‌السلام)، تفاوت آشکاری دارد.
بسیاری از اشعار «علی بن ابی‌طالب قَیرَوانی» نیز به آن‌جناب نسبت داده شده است که اشتراک در اسم، موجب این اشتباه شده است.
پیش از بررسی انتساب این دیوان به امام علی (عليه‌السلام) این پرسش باید روشن شود که آیا در منابع حدیثی و تاریخی از حضرتشان، سروده‌ای گزارش شده است یا خیر؟
بسیاری از ادیبان، مورخان و محدثان، اشعاری از حضرت نقل کرده‌اند؛ اما اظهار نظر آنان درباره تعداد شعرهای امام علی (عليه‌السلام) بسیار متفاوت است. گروهی بیش از دو بیت را برای حضرت، ثابت نمی‌دانند
و یاقوت حَمَوی، پنج بیت دیگر به آن دو بیت افزوده است.
محمد بن طلحه
شافعی (م ۶۵۲ ق)،
سبط بن جوزی (م ۶۵۴ ق)،
و شِبلَنجی (م ۱۲۹۸ق)
در کتاب‌های خود، برای سخنان امام علی (عليه‌السلام) دو عنوان منثور و منظوم قرار داده و شعرهای بسیاری به
حضرت علی (علیه‌السلام) نسبت داده‌اند. هم‌چنین قاضی قُضاعی بخشی از کتابش را به اشعار حضرت علی (عليه‌السلام) اختصاص داده است.
در طرف مقابل، مورخان بزرگی مانند یعقوبی، مسعودی، ابن قتیبه و طبری به اشعار
امام علی (علیه‌السلام) اشاره نکرده‌اند و این خود نشان از آن دارد که اشعار سروده شده توسط حضرت نمی‌تواند زیاد باشد.
بر این اساس حتی با فرض پذیرش وجود اشعاری از آن امام، شمار این اشعار بدان حد نمی‌رسد که بتوان ایشان را «شاعر» نامید؛ زیرا روشن است که با سرودن چند بیت، کسی را
شاعر نمی‌نامند.
با این وجود، نگاه‌ها در این زمینه متفاوت است:
از
کلام برخی برمی‌آید که تعداد اشعار را اندک و لقب «شاعر» دادن به
امام (علیه‌السلام) را نادرست می‌دانند؛ برای نمونه، ابن هشام (م ۲۱۸ق) پس از نقل ابیاتی منسوب به امام علی (عليه‌السلام) می‌گوید: «این ابیات را یکی از
مسلمانان گفته است، نه علی بن ابی‌طالب (عليه‌السلام)؛ چراکه وقتی بعضی از اهل
علم برایم اشعاری را می‌خواندند، کسی را ندیدم که این اشعار را از آنِ
علی (علیه‌السلام) بداند».
برخی حضرتشان را «شاعر» می‌شناسند.
شَعبی گفته است: «
ابوبکر و
عمر،
شعر می‌گفتند و علی شاعرترین آنان بود».
گروهی از معاصران نیز نظری میانه ارائه داده‌اند که خلاصه
کلام این است که حضرت علی (عليه‌السلام)، محققاً زیادتر از دو بیت شعر سروده است و شاید عدد تقریبی ابیاتش همان دو صد بیتی باشد که آنها را ابوالحسن علی بن احمد فَنجگِردی نیشابوری در یک‌جا به نام «سَلوَة الشیعه» یا «تاج الأشعار» گرد آورده است.
اما در زمینه کتابی که امروزه به نام «دیوان امام علی» وجود دارد و به ظاهر تألیفی از حضرتشان است، باید گفت که حتی اگر اشعار موجود در آن را متعلق به حضرتشان بدانیم، اما قطعاً خود ایشان گردآورنده این اشعار در قالب یک
کتاب نبود؛ بلکه ارادتمندان حضرت در سده‌های بعد متکفل این گردآوری شده‌اند. تعدادی از گردآورندگان این اشعار، این افرادند:
ابواحمد عبدالعزیز جلودی (م ۳۳۲ق)؛ نجاشی یکی از کتاب‌های او را، کتاب شعر علی (عليه‌السلام) نام می‌برد.
این کتاب را می‌توان کهن‌ترین دیوان منسوب به
امام علی (علیه‌السلام) دانست
که متأسفانه این دیوان امروزه در دسترس نیست.
ابوالحسن علی بن احمد بن محمد فنجکردی نیشابوری (م ۵۱۲ یا ۵۱۳ق)؛ دیوان او «تاج الأشعار» یا «سلوة الشیعة» نام دارد. در این دیوان، به گفته کَیدُری، دویست بیت گرد آمده است. این دیوان، نخستین مأخذ کیدری در تدوین «أنوار العقول» بود.
دیوان
امیرالمؤمنین که به وسیله مؤلفی ناشناس تدوین شده و به نوشته صاحب «أنوار العقول»، از مجموعه فنجگردی بزرگ‌تر بوده است. او بخشی از شعرها را از کتاب محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ق) صاحب کتاب «سیرة النبی» گردآورده است. این دیوان، دومین مأخذ «أنوار العقول» شمرده می‌شود
و از آن، اطلاع دیگری در دست نیست.
ابن الشجری هبة
الله بن علی بن محمد (م ۵۴۳ ق) که سومین مأخذ «أنوار العقول» به شمار می‌رود.
«الحدیقة الأنیقة»، گردآورده محمد بن حسین بن حسن بیهقی کَیدُری نیشابوری (م ۵۴۸ ق) که می‌گوید:این دیوان، گزیده دیوان جمع آورده فَنجکردی و دیوانی دیگر از امیرمؤمنان (عليه‌السلام) در زمینه ادب و اندرز است.
در دوره‌های اخیر نیز ملّاقاسم‌علی فرزند محمدتقی خوانساری دیوانی منتسب به امام علی (عليه‌السلام) را مرتب ساخته و سند برخی اشعار را نیز آورده است.
سید محسن امین عاملی (م ۱۳۳۰ش)، نویسنده «أعیان الشیعة» نیز اشعاری را در قالب «دیوان الإمام علی (عليه‌السلام)» گردآوری کرده است. این کتاب، گلچینی از اشعار
امام (علیه‌السلام) شمرده می‌شود و در سال ۱۳۶۶ ق، در ۱۴۹ صفحه، در دمشق، چاپ شده است.
چکیده سخن این‌که اشعار منسوب به امام علی (عليه‌السلام) به صورت‌های گوناگون و به وسیله افراد مختلف در طی چندقرن گردآوری شده است؛ اما آنچه امروزه متداول دارد، همان «أنوار العقول» کیدری است که شیخ آقابزرگ تهرانی نیز بر این مطلب، تأکید داشته است.
درباره محتوای
اشعار در این دیوان باید گفت:
در یک بررسی اجمالی، می‌توان موضوعات و مفاهیم اشعار دیوان منسوب به امام علی (عليه‌السلام) را چنین دسته‌بندی کرد:
۱. منزلت
انسان؛
۲.
توحید و
خداشناسی؛
۳.
آخرت و زندگی پس از
مرگ؛
۴. مناجات؛
۵. مسائل
اخلاقی؛
۶. مدایح و مراثی؛
۷. وصایا؛
۸. معرفی خود؛
۹. رَجَزها؛
۱۰. گوناگون.
این دیوان بارها به چاپ رسیده و دارای شروح و ترجمه‌های بسیاری است.
بدون تردید،
شعر امام
معصوم (علیه‌السلام)، مانند گفتار و کردارش، زمانی ارزشمند است که درستی انتساب و صدور آن
آشکار شود. دست‌رسی به اسناد و مدارک، راه را بر چنین سنجش‌هایی آسان می‌کند؛ چنان‌که حذف آن، ارزیابی را دشوارتر می‌سازد؛ ازاین‌رو داوری‌ها و دیدگاه‌های
علما درباره اشعار موجود در دیوان منسوب به امام علی (عليه‌السلام) متفاوت است. در این‌جا بخشی از این داوری‌ها و دیدگاه‌ها بیان می‌شود.
علامه مجلسی (م ۱۱۱۰ق)، کتاب دیوان را در ردیف مصادر «
بحارالأنوار»
ذکر می‌کند
و در ارزیابی آن می‌نویسد: «کتاب دیوانی که منسوب به
امام علی (علیه‌السلام) است، مشهور می‌باشد و بسیاری از اشعار آن در کتاب‌های دیگر
روایت شده است و
حکم به درستی همه آن اشعار مشکل است».
سید علی خان مَدَنی (م ۱۱۲۰ق) در شرح
صحیفه سجادیه، شعر «أَتَزْعَمُ أَنَّکَ جِرْمٌ صَغیرٌ...» را که در دیوان منسوب موجود است، به صورت «قیل» نقل کرده است.
برخی معتقدند این دیوان، به‌سان کتاب‌های اندرز و موعظه، نیاز به مدرک ندارد؛ چون فقیهی نمی‌خواهد روی مطالب آن، فتوا بدهد؛ اما جمع‌آوری مدرک برای اشعار، مطالب آنها را مطمئن‌تر و محکم‌تر می‌گرداند.
در مقدمه ترجمه «أنوار العقول»، ارزیابی و تحلیلی از این دیوان‌ها ارائه شده است:
این درست است که
حضرت علی (علیه‌السلام)، شعر می‌سرود و خود سخنور و سخن‌سنج و نقاد شعر بود. اوج سخن در
نهج البلاغه و نیز داوری
امام درباره برتری شعر امرؤ القیس، شاعر نامدار جاهلی،
خود بر این سخن گواه است؛ لیکن شعر و شاعری، با همه نقش رسانه‌ای و اهمیتی که در پی‌کارهای آغاز
اسلام داشته و با آن‌که پیامبر گرامی اسلام (صلي
اللهعليهوآله)، شعر نیکو را می‌ستود و برخی سرایندگان را نواخته است، باز، این‌گونه از سخن، بویژه در هنگامه
نزول قرآن کریم و درخشش آیه‌های آسمانی، رنگ جاهلی‌اش را باخته بوده و در پایه‌ای از
ارزش نبوده است که انگیزه امام (عليه‌السلام) در سرودنِ شاعرانه باشد؛ به گونه‌ای که شعر او همانند نثرش در
نهج‌البلاغه، چنان و چندان باشد که حضرت را در شمار سرایندگان رسمی
تاریخ ادب تازی در آورد؛ وگرنه سید رضی، صاحب آن دیوان و آن پایه در ادب تازی، گردآورنده نهج‌البلاغه و نویسنده خصائص امام و برافرازنده پرچم سخنوری امام در آوردگاه سخن‌سنجان قرن چهارم، چنان‌که نثر امام را گرد آورده، به تدوین دیوانی از او نیز همت می‌گماشته یا از آن، سخن می‌گفته است؛ با این همه، وی در نهج البلاغه و نیز در اثر دیگرش (خصائص أمیرالمؤمنین)، قطعه‌هایی از
شعر علی (علیه‌السلام) را روایت کرده است. این نکته و نیز سخنانی مانند سخن سعید بن مسیَّب نشان می‌دهد که حضرت به هر حال با سرودن شعر بیگانه نبوده‌اند و گاهی، به مناسبت‌هایی، فزون بر رجزهای میدان
جنگ، چکامه‌هایی سروده‌اند که مایه اصلی تدوین دیوانی از
امام شده است.
در قضاوتی دیگر گفته شده است:این‌جانب، اکثر اشعار دیوان منسوب به امیر (عليه‌السلام) را از دیگران یافته‌ام و همه را با
ذکر مآخذ و مصادر، در تکملة منهاج البراعة آورده‌ام. بسیاری از اشعار دیوان، بیان
روایات مروی از آن‌جناب است که دیگران به نظم درآورده‌اند و چون مضمون آنها از امیر است، اشعار را به حضرت نسبت داده‌اند؛ مثل ابیات: «یا حارِ هَمْدانَ مَن یَمُتْ یَرَنی...» که سید حمیری، قول امیر به حارث همْدانی را به نظم آورده است. و اصل
خبر را
شیخ مفید در مجلس اول الأمالی خود، نقل کرده است و پس از نقل خبر، گفته: «قال جمیل بن صالح: و أنشدنی أبوهاشم السید الحمیری...» و از آن جمله است اشعار بسیاری در دیوان که نصایح
امام به فرزندانش
امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (عليه‌السلام) است که وصایای آن‌جناب را به سبطین به نظم در آورده‌اند و ازاین‌رو اشعار به خود حضرت انتساب داده شده است. علاوه این‌که سبک اشعار از حیث بلاغت و
فصاحت، نسبت به دیگر کلمات امیر (چون خطب و رسائل و
حکم و نهج و غیر آن)، بسیار متفاوت است و سست به نظر می‌آید. ظاهراً باید گفت: رجزهایی که از حضرت نقل شده است، اسناد آنها به آن‌جناب، خالی از قوت نیست که سیرت ابطال
عرب در میدان مبارزه این بود. بسیاری از اشعار «علی بن ابی‌طالب قَیرَوانی» نیز به آن‌جناب نسبت داده شده که اشتراک در
اسم، موجب این اشتباه شده است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «دیوان امام علی»، برگرفته از مقاله «قرعه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۱۶.
