کتاب سلیم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: کتاب سلیم بن قیس.
پرسش: آیا علمای شیعه کتاب سلیم بن قیس را معتبر می‌دانند یا خیر؟
پاسخ: سُلَیم بن قیس هلالی کوفی را بیشتر به دلیل کتابی که از او به یادگار مانده است، می‌شناسند.
کتاب او در طول قرون متمادی، بحث‌هایی گوناگون را برانگیخته و
علما ی بزرگی پیرامون آن به بحث و بررسی پرداخته‌اند. به‌صورت کلی اقوال موجود درباره کتاب سلیم را به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:
۱. دسته اول که غالب دانشمندان و محدثان
شیعه را دربرمی‌گیرد، کتاب سلیم را از اصول معتبر و مستند دانسته‌اند؛
۲. برخی نیز با این کتاب مخالفت کرده‌اند؛ بعضی با اصل استناد این کتاب به سلیم مخالف بوده و می‌گویند اصل این کتاب
جعلی است و عده‌ای دیگر با قبول اصل
استناد، روایات آن را رد کرده و
احادیث کتاب را موثق نمی‌دانند؛
۳. نظریه سوم، راهی در میان این دو قول را می‌جوید.
سُلَیم بن قیس هلالی کوفی را بیشتر به دلیل کتابی که از او به یادگار مانده است، می‌شناسند. کتاب او در طول قرون متمادی بحث‌هایی گوناگون را برانگیخته و علمای بزرگی پیرامون آن به بحث و بررسی پرداخته‌اند. آنچه مسلّم است اینکه اگر
حجیت این کتاب ثابت شود، می‌توان در مسائلی مهم (چون موضوعات مورد اختلاف شیعه و
سنی) بدان استناد کرد.
البته اهمیت این کتاب نشانگر این نیست که سلیم شخصیتی اثرگذار و مشهور در زمان خود بوده است؛ بلکه به حسب گزارشاتی که خود او در کتاب آورده، معلوم می‌شود که او تنها یک گزارشگر بوده و آنچه را که می‌دیده و می‌شنیده، ثبت می‌کرد.
شناخت امروزه ما از سلیم، محدود بوده و مدارک و شواهد کافی در مورد وی وجود ندارد. آنچه امروز از او در منابع رجال و
حدیث بر جای مانده، معمولاً برگرفته از خود کتاب و مقدمه‌ای است که راویان این اثر بر کتاب او نگاشته‌اند. بنا بر محتوای کتاب، سلیم دو سال پیش از
هجرت دیده به
جهان گشوده و در دوران خلافت عُمَر در عهد جوانی به مدینه آمد. تلاش سلیم در این دوره بیشتر مصروف ثبت و ضبط ماجرای
سقیفه و
فدک و حوادث پیرامون آن بوده است. او در دوران حکومت امیرالمؤمنین
علی ـ علیه‌السلام ـ از یاران آن حضرت و شاهد مستقیم وقایع بود و آن‌گاه که حضرت به
شهادت می‌رسد و امویان
حکومت را به دست می‌گیرند، سلیم از جمله شیعیانی است که در لیست سیاه حکومت اموی قرار می‌گیرد.
اهمیت تاریخی این کتاب به دو لحاظ قابل بررسی است:
این کتاب، اولین کتاب حدیثی نگارش یافته شیعیان است که امروزه نیز موجود است؛ لذا این تقدم زمانی، براساس قبول استناد این کتاب به سلیم، تا حد بسیاری برارزش و اعتبار کتاب خواهد افزود.
این کتاب به جهت گزارشی که از حوادث پس از وفات
پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و دوران حکومت
حضرت علی ـ علیه‌السلام ـ به دست می‌دهد، اهمیت بسیاری دارد. یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنی محل اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ بر مسئله
امامت و
ولایت، قضیه فدک، هجوم و
آتش زدن خانه
فاطمه زهرا ـ علیهاالسلام ـ و... از جمله این حوادث است.
از قرن ششم کتاب سلیم شهرت و آوازه‌ای افزون می‌یابد و روایات او با بسط و تفصیل بیشتری در جوامع روایی
شیعه وارد می‌شود. در این دوره کتابی که بیشتر از دیگران از سلیم
روایت آورده، الاحتجاج طبرسی و سپس ارشاد القلوب دیلمی است. تقریباً از همین زمان است که پاره‌ای از احادیث سلیم به برخی از منابع اهل سنت نیز راه می‌یابد.
سلیم بن قیس را عموم دانشمندان شیعه ستوده و
توثیق کرده‌اند؛اما این توثیق همگانی نبوده و برخی با آن مخالفت کرده‌اند.
به‌صورت کلی دیدگاه‌های موجود درباره این کتاب را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
دسته اول که بیشتر دانشمندان و محدثان شیعه را دربرمی‌گیرد، کتاب سلیم را معتبر دانسته‌اند. در رأس این گروه محدث نعمانی (اوایل قرن چهارم) قرار دارد که با صراحت، همه مندرجات کتاب سلیم را معتبر و متقن دانسته است. در
کلام کشی نیز نشان از توثیق سلیم و تأیید کتابش وجود دارد.
شیخ طوسی و نجاشی هرچند سلسله
سند خویش را به کتاب سلیم ذکر کرده‌اند، ولی در کلامشان هیچ شاهدی که به صراحت آن را تأیید یا تضعیف کند، وجود ندارد. قول به صحت کتاب و مندرجات آن در میان
محدثان و رجالیان متأخر طرف‌داران بیشتری دارد.
برخی نیز با این کتاب مخالف‌اند، بعضی با اصل استناد این
کتاب به سلیم مخالف بوده و می‌گویند اصل این کتاب
جعلی است و نمی‌توان آن را به سلیم نسبت داد
و عده‌ای دیگر با قبول اصل استناد، روایات آن را رد کرده و
احادیث کتاب را موثق نمی‌دانند.
نظریه سوم راهی میان این دو را می‌جوید. قائلان به این قول از یک‌سو کتاب سلیم و سند آن را اجمالاً
تصدیق می‌کنند و ادله ابن غضائری دایر بر مجعول بودن اصل کتاب را نادرست می‌دانند و از سوی دیگر معتقدند، آنچه از نسخه‌های کتاب در قرون بعد بر جای مانده، خالی از
تحریف نیست و به همین دلیل باید به روایات سلیم به دیده احتیاط نگریست و تنها پس از
نقد و بررسی به نقل و نشر آن پرداخت. این قول در میان متأخرین نیز طرف‌دارانی دارد.
بنا بر این قول، تمام روایات کتاب سلیم باید به مانند روایات دیگر بررسی شده و پس از بررسی درباره آن حکم کرد.
در اینجا یک روایت از کتاب سلیم را ذکر می‌کنیم که در کتاب‌های معتبر ذکر شده و مورد قبول عالمان است: «
امام علی ـ علیه‌السلام ـ از
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ این کلام را نقل کرده‌اند که علما بر دو دسته‌اند: گروهی که به علمشان
عمل می‌کنند و اینان اهل نجات‌اند و گروهی عمل به علمشان را رها می‌کنند و اینان هلاک می‌شوند».
از این دست روایات سلیم که در کتاب‌های معتبر آمده باشد، بسیار است و این خود می‌تواند شاهدی بر قول سوم باشد که باید هر روایت را به‌صورت جداگانه بررسی کنیم و در صورت اطمینان به روایت آن را قبول و در غیر این صورت، رهایش کنیم و در این حالت یقیناً احتمال یافتن حقیقت در مورد احادیث سلیم بیشتر خواهد بود.
ابن غضائری به‌عنوان یکی از عالمان
علم رجال درباره کتاب سلیم می‌گوید: کتاب بدون تردید جعلی است و در این باره شواهدی (در خود کتاب) نیز وجود دارد. او پس از این ادعا، به ذکر شواهدی می‌پردازد.
اما غیر از ابن غضائری که اصل کتاب را زیر سؤال می‌برد، عده‌ای نیز وجود دارند که اصل استناد را قبول دارند؛ ولی روایات آن را زیر سؤال برده و انتقاداتی بر کتاب کرده‌اند.
تعدادی از انتقادات کلی بر این کتاب از این قبیل‌اند:
متن و مضمون پاره‌ای از روایات سلیم که امروزه وجود دارد، خالی از
اضطراب و دوگانگی و گاه سستی و کاستی نیست، این اضطراب و سستی می‌تواند نمایانگر وجود
تحریف و اشتباه در این کتاب باشد.
بی‌توجهی یا کم‌توجهی برخی دانشمندان متقدم
شیعه نسبت به این کتاب نیز سؤال‌برانگیز است. برای مثال سیدمرتضی در سراسر کتاب‌ها و رساله‌های خویش از کتاب سلیم نام و یادی به میان نمی‌آورد و در سراسر آثار خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل کرده است. از دیگر شخصیت‌هایی که از کتاب سلیم نام نبرده‌اند، سید بن طاووس است. این مطلب از‌آن‌رو مایه شگفتی است که سید بن طاووس، همچون سید مرتضی، از کتابخانه‌ای معروف و مفصل برخوردار بود و سید با علاقه وافری که به جمع‌آوری کتب داشته، بعید می‌نماید که از کتاب سلیم بی‌اطلاع مانده باشد و تقریباً شکی نیست که او این کتاب را دیده است. حال در نظر آورید که سید بن طاووس نه‌تنها نامی از کتاب سلیم نبرده، بلکه چند روایتی هم که از سلیم نقل کرده، همگی از کتاب‌های دیگر بوده است. سید بن طاووس در کتاب کشف المحجّه، فرزندش را در وقایع سقیفه و پس از آن مکرر به کتاب (المعرفة فی المناقب و المثائب) ابن هلال ثقفی ارجاع می‌دهد، اما به‌هیچ‌وجه از کتاب سلیم، نامی نمی‌برد که این، اعتماد داشتن او به این کتاب را زیر سؤال می‌برد.
آنچه که مشایخ حدیث از
سلیم در قرن چهارم و پنجم در کتاب‌های مختلف آورده‌اند، با مندرجات فعلی کتاب سلیم اختلاف دارد و این خود یکی دیگر از مسائلی است که باید مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. حتی با یک نگاه اجمالی می‌توان دریافت که موضوعاتی از نسخه موجود در هیچ‌یک از متون روایی قرون اولیه نظیر
کافی، خصال،
من لا یحضره الفقیه،
استبصار و ... نقل نشده است.
البته نوشته‌های بسیاری وجود دارد که اشکالات بر کتاب سلیم را به‌صورت جزئی و در ذیل احادیث بیان داشته‌اند
که در اینجا مجالی برای ذکر آنها نیست.
البته موافقان این کتاب، به‌صورت بسیار مفصل در مقام پاسخ برآمده‌اند و تلاش کرده‌اند با رفع این اشکالات، اعتبار
کتاب را به اثبات برسانند؛ از جمله این موافقان، مترجم و محقق چاپ جدید این کتاب است که تلاش بسیاری در اثبات
احادیث کتاب کرده است.
در چاپ جدید تحقیقات مفصلی پیرامون روایات کتاب به انجام رسیده است. مترجم و محقق این کتاب تلاش کرده نسخه‌های مختلف این کتاب را مشاهده کند و متن را با توجه به نسخه‌های متفاوت بنگارد. علاوه بر این، در چاپ جدید تلاش شده، روایات سلیم که در کتاب‌های دیگران آمده، نیز
جمع‌آوری شود و با ذکر منابع دیگر که این احادیث را آورده‌اند، توثیقی برای روایات سلیم گردآوری گردد.
پایگاه اسلام کوئست.
