وجود کنونی بهشت و دوزخ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: بهشت،
جهنم، بالفعل.
پرسش: آیا بهشت و جهنم در حال حاضر آفریده شده یا بعداً آفریده می‌شوند؟
در پاسخ این سؤال، سه نظریّه قابل بررسی، وجود دارد:
نظریّه نخست: بهشت و
دوزخ، آفریده شده‌اند
اکثر قریب به اتّفاق علمای اسلام، بر این باورند که بهشت و دوزخ، پیش از این، آفریده شده‌اند و
بالفعل وجود دارند.
شیخ صدوق (رحمةالله) در این باره می‌گوید:
عقیده ما در باره بهشت و دوزخ، این است که آنها آفریده شده‌اند و
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگامی که به
معراج رفت، وارد بهشت شد و دوزخ را دید.
شیخ مفید نیز در این باره می‌گوید:
بهشت و دوزخ، اکنون آفریده شده‌اند. برای این مطلب، روایت‌ها رسیده است و پیروان شریعت و صاحبان آثار، بر آن اتّفاق دارند.
این سخن، نشان می‌دهد که مخالفان این نظریّه، به قدری اندک‌اند که مخالفت آنها، به ادّعای
اجماع مسلمانان بر وجود داشتن کنونیِ بهشت و دوزخ، ضرری نمی‌رساند.
دلیل کسانی که معتقدند که بهشت و دوزخ، بالفعل وجود دارند، آیات و احادیثی هستند که بر وجود داشتن کنونیِ بهشت و دوزخ، دلالت دارند که در این‌جا اجمالاً به آنها اشاره می‌کنیم:
بسیاری از آیات
قرآن، ظهور در وجود داشتن کنونیِ بهشت و دوزخ دارند که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم:
«وَ لَقَدْ رَءَاهُ نَزْلَةً اُخْرَی• عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَی• عِندَهَا جَنَّةُ الْمَاْوَی• اِذْ یَغْشَی السِّدْرَةَ مَا یَغْشَی؛
و قطعا
[پیامبر
] بار دیگر، او (جبرئیل) را دید، نزدیک آخرین درخت سدر، در همان‌جا که بهشت ماواست، هنگامی که
درخت سدر را آنچه می‌پوشاند، احاطه کرده بود».
این
آیه به روشنی دلالت دارد که «
بهشت مأوا» وجود دارد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در معراج خود،
جبرئیل را در نزدیکی آن، دیده است.
گفتنی است در باره این‌که بهشتِ مورد اشاره در این آیه، بهشت برزخی است یا بهشت جاوید، اختلاف نظر وجود دارد؛ لیکن چنان‌که شماری از محقّقان گفته‌اند
و به قرینه سایر آیاتی که کلمه «جنّة المأوی» در آنها به‌کار رفته، «اَمَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّــالِحَـتِ فَلَهُمْ جَنَّـتُ الْمَاْوَی نُزُلًا بِمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ»
«وَ اَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی• فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَاْوَی»
ظاهراً مقصود از «جنّة الماوی» در این‌جا نیز
بهشت جاوید است.
«وَ سَارِعُواْ اِلَی مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَـوَاتُ وَ الْاَرْضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ؛
و به سوی آمرزشی از جانب پروردگارتان و بهشتی بشتابید که پهنای آن،
آسمان‌ها و
زمین است و برای پرهیزگاران، آماده شده است».
این آیه و آیه ۳۱
سوره حدید، بر آماده بودن بهشت برای پرهیزگاران، دلالت دارند.
«وَ اتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی اُعِدَّتْ لِلْکَـفِرِینَ؛
و از آتشی که برای کافران آماده شده است، بپرهیزید».
این آیه و آیه ۲۴
سوره بقره نیز بر آماده بودن دوزخ برای کیفر مجرمان، دلالت دارند.
افزون بر احادیث بسیاری که ظهور در وجود داشتن کنونیِ بهشت و دوزخ دارند و به دلیل
تواتر معنوی، صدور اجمالی آنها قطعی است، در فصل دوم، احادیثی آمده که به وجود داشتن کنونی آنها تصریح شده، چنان‌که در حدیثی با سند صحیح از
امام رضا (علیه‌السّلام) نقل شده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در
معراج، وارد بهشت گردیده و دوزخ را دیده است و نیز تأکید شده است که کسی که آفرینش بهشت و دوزخ را نپذیرد، پیامبر را تکذیب کرده و بر ما
دروغ بسته است.
نظریّه دوم: بهشت و دوزخ، در آینده آفریده می‌شوند
این نظریّه که بهشت و دوزخ، در آینده آفریده می‌شوند، طرف‌داران فراوانی ندارد و گزارش شده که در میان
اهل‌سنّت، تنها
معتزله و
خوارج و گروهی از
زیدیّه، آن را پذیرفته‌اند.
شیخ مفید (رحمه‌الله)، پس از ادّعای
اجماع بر نظریّه نخست، می‌گوید:
معتزله و خوارج و گروهی از زیدیّه با این نظر، مخالفت کرده‌اند و بیشتر آنها، گمان کرده‌اند که آنچه ما در باره آفرینش بهشت و دوزخ یادآور شدیم، صرفاً ممکن است، نه لازم، و در مورد احادیث رسیده، سکوت کرده‌اند. بقیّه آنها نیز به محال بودن آفرینش بهشت و دوزخ، نظر داده‌اند.
علّامه حلّی (رحمةالله در باره
ابو‌علی جبایی و
ابو‌الحسین بصری و
ابو‌الحسن اشعری نقل کرده است که آنها بر این نظرند که بهشت و دوزخ، اکنون آفریده شده‌اند و از ابو‌هاشم جُبّایی و
قاضی عبد الجبّار بن احمد رازی، خلاف آن را نقل کرده است.
در میان
امامیه، این نظریّه به
سیّد رضی (رحمه‌الله) نسبت داده شده است. وی در کتاب
حقائق التأویل آورده است:
علما در این که بهشت و دوزخ، آیا اکنون آفریده شده‌اند یا پس از مرگ بندگان، آفریده می‌شوند، اختلاف نظر دارند. گروهی از آنان می‌گویند: «آنها اکنون آفریده شده‌اند» و گروه دیگر می‌گویند: «فقط بهشت، آفریده شده است». نظر درست، این است که آنها بعداً آفریده می‌شوند.
علّامه مجلسی (رحمةالله) در این باره می‌فرماید:
بدان‌که ایمان به بهشت و دوزخ، آن‌گونه که در آیات و احادیث وارد شده است، بدون تأویل در آنها، از ضروریات دین است و منکِران و تأویل کنندگان (از جمله فیلسوفان)، خارج از دین‌اند. البته در مورد آفرینش بالفعل بهشت و دوزخ، همه
مسلمانان، اتّفاق نظر دارند، بجز گروهی از
معتزله که می‌گویند در
قیامت، آفریده می‌شوند. این، در حالی است که آیات و احادیث متواتر، گفتار آنها را رد می‌کند و رأی آنها را ناچیز می‌شمارد. ظاهراً هیچ یک از امامیه، این نظرِ سست را قبول ندارد، جز آنچه به سیّد رضی، نسبت داده شده است.
کسانی که معتقدند بهشت و دوزخ، هنوز آفریده نشده‌اند، برای اثبات مدّعای خود، به دو دلیل استدلال کرده‌اند:
دلیل نخست قائلان نظریّه دوم، این است که بهشت و دوزخ اخروی، همیشگی‌اند، در صورتی که آنچه در این
جهان است، فانی و ناپایدار است. سید رضی (رحمةالله) در این باره می‌گوید:
دیدگاه درست، این است که آنها بعداً آفریده می‌شوند و از مواردی که بر آن استدلال می‌شود، سخن خدای بلندمرتبه در باره بهشت است که: «اُکُلُهَا دَآئِمٌ وَ ظِـلُّهَا؛
خوراکی‌ها و سایه‌اش، پایدارند». از طرفی نیز دلیل وجود دارد بر این‌که هر پدیده کنونی، به ناچار، نابود می‌شود. (اشاره است به آیه: «کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ اِلَّا وَجْهَهُ؛
هر چیزی جز ذات او، از بین رفتنی است.») وقتی این دو دلیل را در کنار هم بگذاریم، نتیجه این می‌شود که بهشت و دوزخ، آفریده نشده‌اند.
البته به این دلیل، جواب‌های متعدّدی داده شده است که عبارت‌اند از: اوّلاً: میان دوام نعمت بهشت و وجود داشتن کنونیِ بهشت، ملازمه عقلی وجود دارد؛ زیرا می‌توان گفت که دوام نعمت بهشت، پیش از ورود بهشتیان به بهشت را نیز شامل می‌شود.
ثانیاً: مقصود از فنای اشیای این جهان، نابودی مطلق آنها نیست؛ بلکه مقصود، نابودی ذاتی آنهاست.
ثالثاً: می‌توان گفت که مقصود از آیه «کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ اِلَّا وَجْهَهُ»، انتقال همه موجودات این جهان در آینده به جهان دیگر است. بنابراین، بهشت و دوزخ اخروی، تخصّصاً از مدلول آیه یاد شده، خارج‌اند.
استدلال دیگر قائلان به نظریّه دوم، این است که ایجاد بهشت و دوزخ، پیش از
قیامت، کاری بیهوده و بر خلاف
حکمت است؛ زیرا پیش از
روز جزا، کسی وارد بهشت و دوزخ نمی‌شود. بنابراین، آفرینش بهشت، پیش از فرا رسیدن آخرت، درست مانند ساختن خانه یا زندان برای کسانی است که هزاران سال بعد، به دنیا می‌آیند. از
هشامیه نقل شده که گفته‌اند:
بهشت و دوزخ، آفریده نشده‌اند؛ زیرا وقتی کسی نباشد که سود و زیان آنها را ببَرد، بهره‌ای در وجود آنها نخواهد بود.
پاسخ این سخن، آن است که:
اوّلاً:
عقل، بدون احاطه به
اسرار خلقت نمی‌تواند بیهوده بودن یا حکمت داشتن چیزی را کشف کند. از این‌رو، خالی بودن بهشت و دوزخ پیش از قیامت، نمی‌تواند دلیلی بر بیهوده بودن آفرینش آنها باشد.
ثانیا: اگر بهشت و دوزخ را معلول عمل انسان بدانیم، چون میان عمل و جزا، رابطه تکوینی برقرار است، حکمت وجود داشتن آنها معلوم می‌گردد.
نظریّه سوم:
بهشت و
دوزخ، هم آفریده شده‌اند و هم آفریده نشده‌اند
بر اساس این نظریّه، بهشت و دوزخ، اکنون، به یک معنا وجود دارند و به یک معنا وجود ندارند:
بهشت و دوزخ، اکنون هستند، از این جهت که زمینه پدید آمدن آنها در این جهان، در وجود همه انسان‌ها بالفعل هست، و اکنون نیستند، از این جهت که علّت پدید آمدن بهشت و دوزخ، کارهای نیک و بد
انسان است که به تدریج در طول زندگی از او صادر می‌گردد. بنابراین، قبل از انجام شدن کار به وسیله انسان‌های مکلّف، بهشت و دوزخی وجود ندارد.
صدر المتالّهین در تبیین این نظریّه می‌گوید:
مردم در این‌که دوزخ، اکنون آفریده شده یا آفریده نشده است، اختلاف نظر دارند و اختلافشان در مورد دوزخ، مشهور است، چنان‌که در باره بهشت، چنین اختلافی هست. امّا دیدگاه ما، پیروان کشف و
عرفان، این است که هر دو
[از جهتی
] آفریده شده‌اند و
[از جهتی
] آفریده نشده‌اند. این‌که می‌گوییم آفریده شده‌اند، مانند مردی است که خانه‌ای بنا می‌کند و فقط دیوارهای اطراف آن را می‌سازد. فقط دیوار دارد؛ ولی به آن خانه گفته می‌شود، چنان‌که وقتی وارد آن می‌شوی، چیزی جز دیوارهایی که در فضا و روی زمین برپا شده‌اند، نمی‌بینی. بعد از آن، طبق نیاز ساکنان آن، اتاق‌ها و غرفه‌ها و پرده‌ها و راهروها و انبارها و آنچه نیاز است در آن باشد، ایجاد می‌گردد.
دوزخ، خانه‌ای است که حرارت آن، هوای سوزان است و سوخت آن، جز انسان‌ها و سنگ‌هایی که
خدا به حساب می‌آمدند، نیست. و
جن، شعله آن است. خدای بلندمرتبه می‌فرماید: «هیزم آن، مردم و
سنگ است»
و می‌فرماید: «در واقع، شما و آنچه غیر از خدا می‌پرستید، هیمه دوزخید»
و می‌فرماید: «پس، آنها و گم راهان، در آن افکنده می‌شوند و
[نیز
] همه سپاهیان ابلیس»
و در آن، وسایل و ابزارها با اعمال جِنّیان و انسان‌ها که داخل آن می‌شوند، پدیدار می‌گردد.
گفتنی است که این نظریّه، مبتنی بر این اساس است که بهشت و دوزخ، وجود مستقلی از انسان ندارند، چنان که صدر المتالّهین، خود، به این مطلب، تصریح کرده است:
و دانستی که بهشت
مؤمن و
دوزخ کافر، امری خارج از نفس
[انسان
] نیست. پس این که
[بهشت و دوزخ
] امروز آماده‌اند، مربوط به نفس انسان است، گرچه انسان از آن، در پرده است
[و آن را درک نمی‌کند
].
گفتنی است که ظاهر و بلکه صریح آیات قرآن و احادیث اسلامی، بر وجود بالفعل و مستقلّ بهشت و دوزخ و در عین حال، مرتبط بودن آن با عمل انسان، دلالت دارد
و در این‌گونه مسائل که
عقل برای رسیدن به حقیقت، راهی ندارد، اعتقاد به آنچه قرآن و حدیث می‌گویند، ضروری است.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «وجود کنونیِ بهشت و دوزخ» تاریخ بازیابی۱۳۹۷/۳/۲۳.
