نقش مصلحت در دروغ‌گویی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: مصلحت، دروغ، دروغ‌گویی.
پرسش: اسلام در چه مواردی دروغ گفتن را مصلحت دانسته و جایز شمرده است؟
پاسخ: به طور کلی در هر موردی که
دروغ گفته شود و مقصود از آن دفع
شر و زیانی از مسلمانی باشد یا هدف اصلاح بین مردم باشد، نه‌تنها دروغ گفتن
حرام نیست، بلکه زیبا و پسندیده است؛ زیرا این دروغ دیگر کلید گناهان نیست؛ بلکه نیکوکاری و
احسان به مردم است. البته این‌گونه دروغ هم وقتی مجاز و پسندیده است که راستگویی ممکن نباشد، در این صورت است که دروغ جایز یا
واجب می‌شود و گفتن سخن راست ممنوع یا حرام می‌شود.
دروغ مصلحت‌آمیز، فقط در مواردی که ترک آن باعث محذورات و زیان‌هایی می‌شود که جبران آن غیر ممکن است، واجب است؛ ولی دروغ به منظور استفاده مادی یا به دست آوردن منافع شخصی و نظایر آن، جزء دروغ مصلحت‌آمیز نیست و قطعاً حرام و مشمول
آیات و
روایات حرمت دروغ و موجب ذلت و بدبختی
دنیا و آخرت خواهد شد.
با توجه به این‌که دروغ یکی از
گناهان کبیره است و در حقیقت کلید سایر
گناهان است، باید
انسان همواره از آن پرهیز کند؛ اما گاهی همین
گناه کبیره، جایز گشته و زمانی واجب می‌شود. پس بر ما
واجب است که شرایطی را که در آن دروغ جایز یا واجب می‌شود، بشناسیم و پاره‌ای از این موارد را که در کتب فقهی استدلالی آمده است، می‌آوریم:
اگر حفظ جان و مال شخص یا برادر دینی، متوقف بر دروغ گفتن باشد، انسان می‌تواند مرتکب دروغ شود؛ چراکه دروغ مزبور، موجب حفظ جان و مال محترمی است و اهمیت شارع
مقدس نسبت به جان و
اموال مسلمین از اموری بدیهی و مسلم است.
و ادله متعددی بر جواز دروغ در موارد ضرورت و
اضطرار وجود دارد:
یکی از این ادله آیه مبارکه زیر است:
«
مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ ایمانِهِ اِلاَّ مَنْ اُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْایمانِ وَ لکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْراً فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ»؛
«کسانی که بعد از
ایمان کافر شوند ـ به جز آن‌ها که تحت فشار واقع شده‌اند؛ درحالی‌که قلبشان آرام و با ایمان است ـ آری، آن‌ها که سینه خود را برای پذیرش
کفر گشوده‌اند،
غضب خدا بر آن‌هاست و عذاب عظیمی در انتظارشان»!
این آیه مبارکه دلالت دارد بر این‌که اظهار کفر از روی
اجبار و اکراه منعی ندارد، بلکه به خاطر ضرورت و حفظ جان رواست.
در
آیه دیگری آمده است:
«
لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرینَ اَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فی شَیْ‌ءٍ اِلاَّ اَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اِلَی اللَّهِ الْمَصیرُ»؛
«افراد باایمان نباید به جای
مؤمنان،
کافران را دوست و سرپرست خود انتخاب کنند و هر کس چنین کند، هیچ رابطه‌ای با خدا ندارد (و پیوند او به‌کلی از خدا گسسته می‌شود) مگر این‌که از آن‌ها بپرهیزید (و به خاطر هدف‌های مهم‌تری
تقیه کنید).
خداوند شما را از (نافرمانی) خود، برحذر می‌دارد و بازگشت (شما) به سوی خداست».
طبق این آیه کریمه، اگر شخصی به طور واضح می‌بیند که اگر اظهار
دوستی کفار را نکند، جان و مالش در خطر قرار می‌گیرد؛ در این‌جا اظهار
محبت به ایشان بلامانع است؛ یعنی در اصل اظهار محبت و
ولایت کفار، امری حرام است و حتی سبب خروج از
دین می‌شود؛ اما در مقام ضرورت و حفظ جان دارای حرمت نیست».
و
روایات نیز این مضمون را می‌رساند:
«
ما من شئ الا وقد احلّه الله لمن اضطرّ الیه؛ هیچ امر حرامی نیست، مگر این‌که خداوند متعال، آن را برای شخص مضطر حلال کرده است».
یکی از جاهایی که دروغ جایز است،
اراده اصلاح بین دو نفر است و از این رهگذر، اگر دو نفر یا دو
طایفه با یکدیگر کدورت و دشمنی داشته باشند و شخصی در جهت ایجاد صلح بین آن‌ها برآید و به این نیت، دروغ بگوید، عملی حرام به جا نیاورده است. در این رابطه اخبار زیادی وجود دارد.
در روایتی از پیامبر گرامی اسلام آمده است: «یا علی! خداوند کذبی را که در راه
اصلاح بین مردم باشد، دوست می‌دارد و کذبی را که موجب
فساد شود، مبغوض می‌دارد».
و در
روایت دیگر آمده است: که انسان مصلح کاذب شمرده نمی‌شود.
و
امام خمینی به این دو روایت برای جواز
کذب در موارد اصلاح تمسک کرده است.
در نبرد میان
حق و باطل، نیرنگ و با زیرکی تمام، دشمن را فریب دادن، سبب تقویت
حق و ضعف
باطل می‌شود و بدین جهت پسندیده است.
در روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) از پیامبر آمده است: در سه مورد کذب نیکوست که از جمله آن سه مورد، خدعه و نیرنگ در
جنگ است.
و در روایت دیگر آمده است: که هر کذبی مورد سؤال و بازخواست قرار می‌گیرد، مگر در سه مورد که یکی از آن سه مورد خدعه و نیرنگ در جنگ است.
به طور کلی در هر موردی که دروغ گفته شود و مقصود از آن دفع شر و زیانی از مسلمانی باشد یا هدف اصلاح بین مردم باشد، نه‌تنها دروغ گفتن حرام نیست، بلکه زیبا و پسندیده است؛ زیرا این دروغ دیگر کلید
گناهان نیست؛ بلکه
نیکوکاری و
احسان به مردم است. البته این‌گونه دروغ هم وقتی مجاز و پسندیده است که راستگویی ممکن نباشد، در این صورت است که دروغ جایز یا
واجب می‌شود و گفتن سخن راست ممنوع یا حرام می‌شود.
در پایان باید این نکته را توجه داشت که
دروغ مصلحت‌آمیز، فقط در موارد فوق است؛ یعنی مواردی که ترک آن باعث محذورات و زیان‌هایی می‌شود که جبران آن غیر ممکن است؛ ولی دروغ به منظور استفاده مادی یا به دست آوردن منافع شخصی و نظایر آن، جزء دروغ مصلحت‌آمیز نیست و قطعاً حرام و مشمول
آیات و
روایات حرمت دروغ و موجب ذلت و بدبختی
دنیا و آخرت خواهد شد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نقش مصلحت در دروغ‌گویی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۲۵.
