نشانه‌های خدا در آفرینش آسمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: خدا،
آسمان،
قرآن.
پرسش: نشانه‌های خدا در
آفرینش آسمان چیست؟
کلمه «سماء»، در لغت از ریشه «سمو»، به معنای «بلند» و «برافراشته» است و از این‌رو به سقف خانه، «سماء» اطلاق می‌شود.
در قرآن کریم، این کلمه ۳۱۳ بار به صورت مفرد و جمع در معانی مختلفی به‌کار رفته است:
جهت بالا و مجاور زمین، مانند:
«اَلَمْ تَرَکَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ اَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ؛
آیا ندیدی که چگونه خدا مَثَل می‌زند؟ سخن پاک، مانند درخت پاک است، ریشه‌اش ثابت و شاخه‌اش در آسمان است».
منطقه‌ای دورتر از سطح زمین و محلّ ابرها، مانند:
«وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَـرَکًا؛
و از آسمان، آبی برکت‌زا فرود آوردیم».
پوشش متراکم هوا در اطراف زمین، مانند:
«وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَّحْفُوظًا؛
و آسمان را سقفی محفوظ کردیم».
کُرات آسمانی، مانند:
«رَفَعَ السَّمَـوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا؛
آسمان‌ها را برافراشت، بدون ستونی که ببینید».
آنچه محیط بر همه کُرات آسمانی است، مانند:
«وَ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَـبِیحَ؛
و
آسمان دنیا را با چراغ‌ها آراستیم».
مقام قرب ربوبی که سر رشته زمام همه امور، بدان جا منتهی می‌گردد، مانند:
«یُدَبِّرُ الْاَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ اِلَی الْاَرْضِ؛
تدبیر کار را از آسمان به سوی زمین می‌کند».
بیشتر پیام‌ها و درس‌های خداشناسی‌ای که قرآن در زمینه آفرینش آسمان‌ها به آن توجّه داده، به معنای سوم، چهارم و پنجم مربوط است. در این زمینه، محورهای قابل تامّل و بررسی عبارت‌اند از:
نخستین نکته‌ای که در مطالعه آسمان قابل تأمّل است، وسعت حیرت‌انگیز و مافوق تصوّر آن است.
طبق یک محاسبه، اگر بر هواپیمایی فرضی سوار شویم که با سرعت نور (یعنی هر ثانیه سی‌صد هزار کیلومتر) حرکت کند، پس از هشت دقیقه و بیست ثانیه به
خورشید می‌رسیم و پس از پنجاه
سال به
ستاره جَدْی و پس از نود سال به
ستاره عیّوق؛ امّا اگر بخواهیم به نخستین کهکشان سفر کنیم، با همین سرعت، هفتصد هزار
سال نوری طول می‌کشد و برای گذشتن از یک طرف کهکشان به طرف دیگر آن، دویست هزار سال وقت لازم است و بر اساس گفته ستاره شناسان، حدّاقل یک‌صدهزار کهکشان نظیر کهکشان ما در
جهان وجود دارد.
در این سفر کیهانیِ ذهنی، آنچه بر حیرت ما می‌افزاید، این است که از نگاه قرآن کریم، همه اینها در آسمان اوّل هستند. «وَ زَیَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ»
امام علی (علیه‌السّلام) با اشاره به این شگفتی و عظمت وصف‌ناپذیر، در مقام نیایش، خطاب به پدیدآورنده توانا و حکیم آن می‌فرماید:
«سُبحانَکَ ما اَعظَمَ ما نَری من خَلقِکَ! و ما اَصغَرَ کُلَّ عَظیمَةٍ فی جَنبِ قُدرَتِکَ! و ما اَهوَلَ ما نَری مِن مَلَکوتِکَ! و ما احقَرَ ذلِکَ فیما غابَ عَنّا مِن سُلطانِکَ!
منزّهی تو! چه بزرگ است آنچه از آفریده‌هایت می‌بینیم! و چه کوچک است هر چیز بزرگی در کنار قدرت تو! و چه دهشت‌زاست آنچه از ملکوت تو می‌بینیم! و چه حقیرند اینها در برابر آنچه از سلطنتت بر ما نهان است!»
قرآن کریم، از ستارگان به عنوان چراغ‌های فروزان زیبایی که خالق زیبایی‌ها آنها را زیور
آسمان نموده است، یاد کرده و مردم را به دقّت و تأمّل در این آیات
خداشناسی دعوت کرده است:
«اَفَلَمْ یَنظُرُوا اِلَی السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْنَـهَا وَ زَیَّنَّـهَا؛
آیا به آسمان بالای سر خود نمی‌نگرند که چه‌سان، آن را بنا نهادیم و آراستیم؟».
تفکّر در این آیات خداشناسی در دل شب، چه‌بسا از سایر عبادات، ارزش‌مندتر باشد، چنان‌که درباره
امام زین العابدین (علیه‌السّلام) روایت شده:
«قُرِّبَ اِلی عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ (علیه‌السّلام) طَهورُهُ فی یَومِ وِردِهِ، فَوَضَعَ یَدَهُ فِی الاِناءِ لِیَتَوَضَّاَ، ثُمَّ رَفَعَ رَاسَهُ فَنَظَرَ الَی السَّماءِ وَ القَمَرِ وَ الکَواکِبِ، ثُمَّ جَعَلَ یُفَکِّرُ فی خَلقِها، حَتّی اصبَحَ و اذَّنَ المُؤَذِّنُ و یَدُهُ فِی الاِناءِ؛
هنگام همیشگی ذکر و عبادتِ امام زین العابدین (علیه‌السّلام) آب وضوی ایشان را آوردند. دستش را در آن نهاد تا
وضو بگیرد و سرش را بالا آورد و به آسمان و
ماه و ستارگان نگریست و چنان در خلقت‌شان به فکر فرو رفت که دستش در ظرف ماند تا
مؤذّن،
اذان صبح را ندا داد.
همان‌طور که در معانی آسمان اشاره شد، یکی از معانی آسمان در قرآن، جوّی است که اطراف زمین را فرا گرفته است.
فرانک آلن، استاد فیزیکِ زیستی می‌گوید:
جوّی که از گازهای نگاهبان زندگی بر سطح زمین تشکیل شده، آن‌اندازه ضخامت (در حدود هشت‌صد کیلومتر) و غلظت دارد که بتواند هم‌چون زرهی زمین را از شرّ مجموعه مرگ‌بار بیست میلیون سنگ‌های آسمانی در روز که با سرعتی در حدود پنجاه کیلومتر در ثانیه به آن برخورد می‌کند، در امان نگاه دارد.
جو زمین، درجه حرارت را بر سطح زمین، در حدود شایسته‌ای برای زندگی نگاه می‌دارد و نیز ذخیره بسیار لازم
آب و
بخار آب را از اقیانوس‌ها به خشکی‌ها انتقال می‌دهد.
غلظت هوای محیط زمین به‌اندازه‌ای است که
اشعه کیهانی را تا میزانی که برای رشد و نموّ نباتات لازم است، به نزدیک زمین عبور می‌دهد و کلّیه جرثومه‌های مضرّ را در همان فضا معدوم می‌سازد و ویتامین‌های مفید را ایجاد می‌نماید.
این تحقیقات، در واقع، تفسیری بر این درس خداشناسی است که قرآن می‌فرماید:
«وَ جَعَلْنَا السَّمَاءَ سَقْفًا مَّحْفُوظًا وَ هُمْ عَنْ ءَایَـتِهَا مُعْرِضُونَ؛
و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم و آنها از نشانه‌های آن، روی گردان‌اند».
و نیز این سخن خداوند که:
«اَفَلَمْ یَرَوْاْ اِلَی مَا بَیْنَ اَیْدِیهِمْ وَ مَا خَلْفَهُم مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْاَرْضِ اِن نَّشَاْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْاَرْضَ اَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِّنَ السَّمَاءِ اِنَّ فِی ذَ لِکَ لاَیَةً لِّکُلِّ عَبْدٍ مُّنِیبٍ؛
آیا آسمان و زمینی را که پیشِ روی و پشتِ ایشان است، ندیده‌اند که اگر بخواهیم آنها را به
زمین فرو ببریم و یا پاره‌ای از آسمان را بر ایشان فرو‌اندازیم، بی‌گمان، در این، نشانه‌ای برای هر بنده توبه‌کاری است».
معلّق بودن کُرات آسمانی در فضا بدون ستون و کنترل آنها به وسیله
قوّه جاذبه که قرآن از آن به «ستون نامرئی» تعبیر کرده است، عنوانِ درس دیگری از درس‌های
توحید و
خداشناسی از نگاه قرآن است که در دو
آیه به آن اشاره شده است:
«اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّمَـوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا؛
خدایی که آسمان‌ها را بدون ستونی که ببینید، برافراشت».
«خَلَقَ السَّمَـوَاتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا؛
آسمان‌ها را بدون ستونی که ببینید، آفرید».
این آیات، با عنایت به حدیثی که پیش از این در بند دوم از نشانه‌های خداشناسی در آفرینش زمین از
امام رضا (علیه‌السّلام) نقل کردیم، پرده از یک حقیقت علمی برداشته که در زمان نزول آنها بر کسی آشکار نبود؛ زیرا در آن زمان،
هیات بطلمیوسی بر محافل علمی جهان و بر افکار مردم، حکومت می‌کرد و طبق آن، آسمان‌ها به صورت کُراتی تو در تو، همانند طبقات
پیاز، بر روی هم قرار داشتند و طبعا هیچ کدام معلّق و بی‌ستون نبودند، بلکه هر کدام بر دیگری تکیه داشت؛ ولی حدود هزار
سال بعد از نزول این آیات، دانش بشر بدین‌جا رسید که افلاکِ پوست پیازی، به کلّی موهوم انگاشته می‌شود و آنچه واقعیت دارد، این است که کُرات آسمان، هر کدام در مدار و جایگاه خود، معلَّق و ثابت‌اند، بی‌آن‌که تکیه گاهی داشته باشند و تنها چیزی که آنها را در جای خود ثابت می‌دارد، تعادل قوّه جاذبه و دافعه است که یکی ارتباط با جِرم این کُرات دارد و دیگری، مربوط به حرکت آنهاست. این تعادل جاذبه و دافعه، به صورت یک ستون نامرئی، کُرات آسمان را در جای خود، نگه‌داشته است.
درس دیگر خداشناسی، حرکت منظّم و دقیق اجرام آسمانی در مدار خویش است، به گونه‌ای که نه تنها با هم تصادف نمی‌کنند، بلکه از قرن‌ها پیش می‌توان رویدادهای آسمانی را پیش‌بینی کرد. آیا می‌توان باور کرد که میلیاردها اجرام آسمانی که بسیاری از آنها هزاران برابرِ زمین هستند، با سرعت سرسام آوری که دارند، به حکم تصادف کور، میلیون‌ها سال بدون کم‌ترین انحراف، در مدار خود حرکت کنند؟ !
قرآن کریم، این درس خداشناسی را چنین تبیین می‌فرماید:
«اِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّمَـوَاتِ وَ الْاَرْضَ اَن تَزُولاَ وَ لَئِن زَالَتَا اِنْ اَمْسَکَهُمَا مِنْ اَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ اِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا؛
بی‌گمان، خدا آسمان‌ها و زمین را از زوال نگاه می‌دارد و اگر بخواهند زوال یابند، کسی جز او نگه‌شان نمی‌دارد. او بردبار آمرزنده است».
و نیز می‌فرماید:
«اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی الْاَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِاَمْرِهِ وَ یُمْسِکُ السَّمَاءَ اَن تَقَعَ عَلَی الْاَرْضِ اِلاَّ بِاِذْنِهِ اِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ؛
آیا نیندیشده‌ای که
خدا، آنچه را در
زمین است و کشتی‌ها را که به فرمان او در دریا روان‌اند، برایتان مسخّر کرد و آسمان را نگاه‌داشت تا بر زمین نیفتد، جز به اذن او. بی‌گمان،
خداوند با مردم، رئوف و مهربان است».
درس حکمت‌آموز دیگر آسمان از نگاه قرآن، تأمّل در نقش ستارگان در جهت‌یابی است. امکان جهت‌یابی به وسیله ستارگان، یکی از برکات نظم حاکم بر آسمان است. اگر حرکت ستارگان، منظّم و مدارشان معیّن نبود، چگونه
انسان می‌توانست در وسط دریاها و صحراهای خشک زمین و جاده‌های بی نام و نشان آسمان، با استفاده از آنها جهت‌یابی کند و با بهره‌گیری از مدار ستارگان، راه خود را پیدا نماید؟!
قرآن کریم، درباره این درس
توحید، چنین می‌فرماید:
«وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُواْ بِهَا فِی ظُـلُمَـتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الاْیَـاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ؛
اوست که ستارگان را برای راهیابی شما در تاریکی‌های خشکی و
دریا قرار داد. ما نشانه‌ها را برای عالمان، تفصیل می‌دهیم».
امّا باید توجّه داشت همان‌طور که پیش از این توضیح دادیم،
تنها کسانی می‌توانند از این درس‌ها در مسیر
خداشناسی و
توحید، بهره‌برداری کنند که موانع شناخت را از جلویِ دید
عقل و فهم خود برداشته‌اند:
«قَدْ فَصَّلْنَا الاْیَـتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ؛
ما، برای عالمان، نشانه‌ها را مفصّل می‌آوریم».
اینان، همان کسانی‌اند که هر مقدار معرفت‌شان به اسرار آسمان و آیات نهفته در آن بیشتر شود، بر
ایمان و یقین‌شان افزوده شود، همان‌گونه در روایتی به نقل از
امیر مؤمنان، آمده است:
مَنِ اقتَبَسَ عِلما مِن عِلمِ النُّجومِ مِن حَمَلَةِ القُرآنِ ازدادَ بِهِ ایمانا ویَقینا، ثُمَّ تَلا: «اِنَّ فِی اخْتِلَـفِ الَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَـواتِ وَ الْاَرْضِ لاَیَـاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَّقُونَ».
هر یک از حاملان قرآن که دانستنی‌ای از
علم نجوم را بر گیرد، بر
ایمان و یقینش افزوده می‌شود. سپس
تلاوت کرد: «بی‌گمان، در آفرینش
شب و
روز و آنچه خدا در آسمان‌ها و زمین آفریده است، نشانه‌هایی برای پرهیزگاران است».
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «نشانه‌های خدا در آفرینش آسمان» تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱/۲۲.
