• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نبرد صفین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: جنگ صفین، امام علی (علیه‌السّلام)، معاویه.

پرسش: نبرد صفین چگونه اتفاق افتاد؟

پاسخ اجمالی: فتنه معاویه طی چند مرحله در نزدیک شهر رَقَّه کنونی منجر به در‌گیری‌ با سپاه امام علی (علیه‌السّلام) شد. ایشان در پنجم شوال سال ۳۶ هجری برای خاموش کردن این فتنه از کوفه حرکت کرد. و در اواخر ماه ذی قعده درگیری غافل‌گیر کننده‌ای برای تسلط بر شریعه فرات، اتفاق افتاد در ماه ذی حجه نیز درگیری‌های شدیدی میان دو سپاه، صورت گرفت تا‌ این‌که در محرّم سال ۳۷، میان دو گروه، آتش بس اعلام گردید در نهایت پیکار حقیقی در آغاز ماه صفر سال ۳۷، میان دو سپاه، رُخ داد.



پس از گذشت چهار ماه از خاموش شدن فتنه ناکثین (به رهبری عایشه، طلحه و زبیر) و در زمانی که هنوز زخم‌های آن پیکار، بهبود نیافته بود و خون‌های ریخته شده، نخشکیده بود، اسلام علوی با فتنه قاسطین (به رهبری معاویه) رو‌به‌رو گردید. امام علی (علیه‌السّلام) در پنجم شوال سال ۳۶ هجری برای خاموش کردن این فتنه از کوفه حرکت کرد.
[۱] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۴.
و در اواخر ماه ذی قعده
[۴] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۶.
و به هنگام بار افکندن سپاهیان در صفّین، درگیری غافل‌گیر کننده‌ای برای مسلّط شدن بر شریعه فرات، رخ داد؛ چرا که پیش از آمدن علی (علیه‌السّلام) و سپاهیانش، لشکریان معاویه بر آن، مسلّط شده بودند و این درگیری به پیروزی سپاه امام علی (علیه‌السّلام) انجامید.
در ماه ذی‌ حجه نیز درگیری‌های شدیدی میان دو سپاه، صورت گرفت
[۷] ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۶۰.
تا این‌که در محرّم سال ۳۷، میان دو گروه، آتش بس اعلام گردید؛
[۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۵۷۵.
[۱۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۵.
[۱۱] ابن‌اثير جزري، علي بن ابي‌الکرم، الکامل في التاريخ، ج۲، ص۳۶۷.
[۱۲] ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۶۰.
[۱۳] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۷.
ولی جنگ، پایان نیافت تا این‌که پیکار حقیقی در آغاز ماه صفر سال ۳۷، میان دو سپاه، رُخ داد.
[۱۶] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۷.
و در هشتم صفر، تنور جنگ، داغ گردید و در دهم صفر،
[۱۹] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۴۰۰.
[۲۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۸.
[۲۱] ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۷۳.

هنگامی که سپاه امام علی (علیه‌السّلام) در آستانه پیروزی قطعی قرار گرفته بود، با حیله عمرو بن عاص، فرصت پیروزی از دست رفت و امام علی (علیه‌السّلام) به کوفه بازگشت.


صِفّین، مکانی است نزدیک شهر رَقَّه (شهری باستانی بر ساحل فرات، در شرق سوریه امروزی.) و در کناره غربی فرات، میان رَقَّه و بالس. (بالس، شهری است در شام، میان حَلَب و رَقّه، که در ساحل غربی فرات، قرار گرفته است) فاصله میان دمشق و رقَّه (که صفّین از توابع آن است) ۵۵۰ کیلومتر است.


تعداد شرکت کنندگان در جنگ صفین از دو سپاه امام علی (علیه‌السّلام) و معاویه تا ۱۸۰ هزار نفر ذکر شده است:

۳.۱ - تعداد لشکریان امام علی

رقم‌های متفاوتی درباره سپاه امام علی (علیه‌السّلام) و معاویه ذکره شده است. شاید اختلاف رقم‌ها بدان برگردد که برخی از تاریخ‌نویسان، تنها عدد رزمندگان را گزارش کرده‌اند و برخی شمار خدمت‌گزاران و بردگان را هم بدان افزوده‌اند و گروهِ دیگری تمام همراهان سپاه، یعنی زنان و کودکان و گروه‌های پشتیبان (آورندگان آذوقه) را نیز بر آن افزوده‌اند.
متون تاریخی اشاره دارند که سپاه امام علی (علیه‌السّلام) به یکصد و بیست هزار یا یکصد و پنجاه هزار یا ۹۵ هزار یا بیش از یکصد هزار یا بیش از پنجاه هزار نفر می‌رسید (با اختلافی که میان آنها وجود دارد)؛ لیکن رای مشهور آن است که تعداد سپاه امام (علیه‌السّلام) نود هزار نفر بود.
[۳۱] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۴.


۳.۲ - تعداد لشکریان معاویه

همچنین گزارش‌های تاریخی درباره تعداد لشکریان معاویه، میان شصت هزار، هفتاد هزار ۸۳ هزار، نود هزار، یکصد هزار، یکصد و بیست هزار و یکصد و سی هزار نفر متفاوت است؛ لیکن گزارش‌هایی که تصریح می‌کند تعداد آنان ۸۵ هزار تن بود، مشهورتر است.
[۴۲] مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸.



فرمانده سواره نظام کوفه:مالک اشتر.
فرمانده سواره نظام بصره: سهل بن حنیف.
فرمانده پیاده نظام کوفه: عمّار بن یاسر.
فرمانده قاریان بصره: مسعر بن فدکی تمیمی.
فرمانده قاریان کوفه: عبد‌اللّه بن بدیل و عمّار بن یاسر.
پرچمدار:‌ هاشم بن عتبه.
فرمانده سمت راست لشکر: اشعث بن قیس.
فرمانده سمت چپ لشکر: عبد‌اللّه بن عباس.
فرمانده سمت راست پیاده نظام: سلیمان بن صُرَد خزاعی.
فرمانده سمت چپ پیاده نظام: حارث بن مُرّه عبدی.
قلب سپاه: قبیله مُضَر.
سمت راست سپاه: اهل یمن.
سمت چپ سپاه: قبیله ربیعه.


فرمانده سمت راست سپاه: ابن ذی کِلاع حِمْیری.
فرمانده سمت چپ سپاه: حبیب بن مسلمه فهری.
فرمانده سواره نظام شام: عمرو بن عاص.
فرمانده پیاده نظام شام: ضحّاک بن قیس.
فرمانده سواره نظام: عبید‌اللّه بن عمر بن خطّاب.
قلب لشکر: اهالی دمشق، به فرماندهی ضحّاک بن قیس فهری.
سمت راست سپاه: اهالی حِمص «تقويم البلدان: حِمْص: أحد قواعد الشام، وتقع إلى الشمال من مدينة دمشق»
[۷۹] ابى‌الفداء، اسمعيل بن محمد، تقويم البلدان، ص۲۶۱.
و قِنِّسرین. (شهری در سوریه بین حلب و حمص.)
سمت چپ سپاه: اهالی اردن و فلسطین.
پرچمدار: عبد‌الرحمان بن خالد بن ولید.


در نبرد صفّین، به همراه امیرمؤمنان، بسیاری از صحابیان بزرگ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و برجستگانی دیگر شرکت داشتند؛ کسانی که در راه تقویت پایه‌های اسلام، ارزشمندترین سرمایه‌ها را بخشیده بودند. گزارش‌های تاریخی درباره تعداد این شخصیت‌های برجسته، متفاوت است. برخی گزارش‌ها اشاره دارند که تعداد آنان، هفتاد تا هشتاد نفر از صحابیان بَدْری و هشتصد نفر از صحابیان حاضر در بیعت رضوان و چهارصد نفر از دیگر صحابیان بوده است.
در مقابل، تعداد صحابیان شرکت کننده در لشکر معاویه از انگشتان دست، تجاوز نمی‌کرده و آنان، کسانی بوده‌اند که پس از فتح مکّه، مسلمان شده بودند.
از شخصیت‌های برجسته در کنار امام علی (علیه‌السّلام) می‌توان به اینها اشاره کرد: امام حسن (علیه‌السّلام)، امام حسین (علیه‌السّلام)، عمّار بن یاسر، سهل بن حنیف، قیس بن سعد، عدیّ بن حاتم،‌ هاشم بن عتبه، عبد‌اللّه بن بدیل، عبد‌اللّه بن عبّاس، اویس قرنی، ابو‌هیثم مالک بن تیّهان، عبد‌اللّه بن جعفر، خزیمة بن ثابت، سلیمان بن صُرَد خزاعی و عمرو بن حَمِق خزاعی.
برخی از بزرگان دیگری که عهد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را درک نکرده بودند، ولی در جنگ صفین در سپاه امام علی (علیه‌السّلام) حضور داشتند(تابعین)، عبارت‌اند از: محمّد بن حنفیه، مالک اشتر، احنف بن قیس، سعید بن قیس هَمْدانی، حُجر بن عَدی، اصبغ بن نباته، صعصعة بن صوحان، شریح بن‌ هانی، عبد‌اللّه بن‌هاشم بن عتبه، جَعدة بن هُبیره و زیاد بن نضر.


بررسی منابع تاریخ نشان می‌دهد که هیچ‌یک از یاران معاویه از پیشگامان در اسلام نبودند؛ بلکه برخی از آنان از کسانی بودند که با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سال‌های دراز، پیکار کرده بودند یا از کسانی بودند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آنان را بیرون رانده یا نفرین نموده بود، مانند: عمرو بن عاص، عبد‌اللّه بن عمرو بن عاص، عبید‌اللّه بن عمر، حبیب بن مسلمه، ذو کلاع حمیری، ضحّاک بن قیس، ولید بن عقبه، عبد‌الرحمان بن خالد بن ولید، ابو الاعوَر، بُسر بن اَرطات، عبد‌اللّه بن عامر، مروان بن حَکم و عتبة بن ابی‌سفیان.


مشهور آن است که کشته‌های عراقیان، ۲۵ هزار نفر بود و کشته‌های شامیان، ۴۵ هزار. در برابر این گفته، اقوال دیگری نیز وجود دارد، چنان‌که از ابن ابی‌شیبه نقل شده است که پنجاه هزار از شامیان و بیست هزار از عراقیان کشته شدند. و از یحیی بن معین گزارش شده که از عراقیان، بیست هزار و از شامیان نود هزار نفر کشته شد و مجموع کشتگان از دو سپاه، در مدّت یکصد و ده روز، یکصد و ده هزار نفر بود.
[۱۰۱] مسعودي، على بن حسين، مروج الذهب، ج۲، ص۴۰۴.



۱. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۴.
۲. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۱۳۱.    
۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۵۷۳.    
۴. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۶.
۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۵۷۵.    
۶. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۸۹.    
۷. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۶۰.
۸. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۱۹۶.    
۹. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۵۷۵.
۱۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۵.
۱۱. ابن‌اثير جزري، علي بن ابي‌الکرم، الکامل في التاريخ، ج۲، ص۳۶۷.
۱۲. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۶۰.
۱۳. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۷.
۱۴. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۱۹۶.    
۱۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۱۰.    
۱۶. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۷.
۱۷. ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، ج۳، ص۵۳۸.    
۱۸. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۲.    
۱۹. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۴۰۰.
۲۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۴۸.
۲۱. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۷۳.
۲۲. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۵۸.    
۲۳. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۳۲۸.    
۲۴. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۴.    
۲۵. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۴.    
۲۶. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۳۰۴، عن صفوان بن عمرو.    
۲۷. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۹۰.    
۲۸. ابن‌عبد ربه‌اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۵، ص۸۵ عن ابن ابی شیبة.    
۲۹. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۹۰.    
۳۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۲۲.    
۳۱. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸۴.
۳۲. ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، ج۲، ص۵۴۴.    
۳۳. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۴.    
۳۴. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۳۰۴ عن صفوان بن عمرو.    
۳۵. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۲۲.    
۳۶. ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامه و السیاسه، ج۱، ص۱۲۳.    
۳۷. ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، ج۲، ص۵۳۸.    
۳۸. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۴.    
۳۹. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۲۲.    
۴۰. یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۴.    
۴۱. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۷، ص۲۹۰.    
۴۲. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۸.
۴۳. ابن‌عبد ربه‌اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۳، ص۳۳۲ وفیه «بضع وثمانون الفا».    
۴۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵ ص۱۱.    
۴۵. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ۲۰۸ وفیها «علی الخیل:عمّار بن یاسر».    
۴۶. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۲.    
۴۷. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵ ص۱۱.    
۴۸. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۸.    
۴۹. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۵.    
۵۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵ ص۱۱.    
۵۱. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۸ وفیه «مسعود» بدل «مسعر».    
۵۲. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۱۱.    
۵۳. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۱.    
۵۴. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۵ وفیهما «علی الرجّالة:عبد اللّه بن بُدَیل».    
۵۵. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین ص۲۰۸.    
۵۶. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵ ص۱۱.    
۵۷. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۱.    
۵۸. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۵.    
۵۹. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۱.    
۶۰. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۵.    
۶۱. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۵.    
۶۲. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۱ وفیه «وفی المیمنة:ربیعة وفی المیسرة:اهل الیمن».    
۶۳. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۵.    
۶۴. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۱ وفیه «وفی المیمنة:ربیعة وفی المیسرة:اهل الیمن».    
۶۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۷.    
۶۶. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۶ وفیهما «ذا الکلاع الحمیری».    
۶۷. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۱۳ وفیهما «ذا الکلاع الحمیری».    
۶۸. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۷.    
۶۹. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۶.    
۷۰. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۱۳.    
۷۱. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۲.    
۷۲. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۷.    
۷۳. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۱۳.    
۷۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۷.    
۷۵. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۱۳.    
۷۶. ابوحنیفه دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، ص۱۷۲.    
۷۷. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۶.    
۷۸. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۶.    
۷۹. ابى‌الفداء، اسمعيل بن محمد، تقويم البلدان، ص۲۶۱.
۸۰. سخاوی، شمس‌الدین، البلدانیات، ج۱، ص۱۵۴.    
۸۱. یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، ج۱، ص۱۶۰.    
۸۲. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۶.    
۸۳. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۶.    
۸۴. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ص۲۰۶.    
۸۵. حاکم نیسابوری، محمد بن عبدالله، مستدرک الصحیحین، ج۳، ص۱۱۲، ح۴۵۵۹.    
۸۶. ابن‌اعثم کوفی، ابومحمد احمد بن اعثم، الفتوح، ج۲، ص۵۴۴.    
۸۷. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، ج۷، ص۲۵۵.    
۸۸. تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، ج۲، ص۹، ح۳۹۲، عن الحکم.    
۸۹. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۸.    
۹۰. ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۹، ص۴۴۲ نحوه وفیه «فی حربه» بدل «یوم صفّین».    
۹۱. ر.ک:ابن‌خیاط، ابو عمرو بن ابی هبیره، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۴۸.    
۹۲. ر.ک:ابن‌اعثم کوفی، ابومحمد احمد بن اعثم، الفتوح، ج۲، ص۵۴۴ وفیه «وهم یومئذٍ تسعون الفاً وثمان مئة...».    
۹۳. تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، ج۲، ص۹، ح۳۹۱.    
۹۴. ابن‌عبد ربه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۳، ص۹۱.    
۹۵. ابن‌اعثم کوفی، ابومحمد احمد بن اعثم، الفتوح، ج۲، ص۵۴۴.    
۹۶. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، ج۱، ص۴۱۷.    
۹۷. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۹۸.    
۹۸. یاقوت حموی، یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۴    
۹۹. منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۵۵۸.    
۱۰۰. ابن‌عبد ربه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، ج۵، ص۹۱.    
۱۰۱. مسعودي، على بن حسين، مروج الذهب، ج۲، ص۴۰۴.



سایت‌ حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «نبرد صفین» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۶/۲.    


رده‌های این صفحه : جنگ صفین | جنگ های امام علی




جعبه ابزار