معنای تقوا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تقوا، پرهیزکاری.
پرسش: تقوا و پرهیزکاری به چه معناست؟
پاسخ: تقوا از ماده «وقایه» به معنی حفظ کردن چیزی در برابر آفات است.
تقوا به معنی محفوظ داشتن
روح و نفس است از آنچه بیم می‌رود و به آن زیان رساند؛ سپس به خوف و
ترس نیز تقوا گفته شده است و در لسان
شرع آن را به خویشتن‌داری در برابر
گناه و
محرمات اطلاق می‌کنند و
کمال آن به ترک بعضی از
مباحات مشکوک است
انسان باتقوا کسی است که وقتی در مورد موضوعی مطمئن نیست، آن را قطعی بیان نمی‌کند، خود را از دروغ گفتن و شایعه
دروغ حفظ می‌کند.
انسان باتقوا به خاطر روحیه‌ای که در او ایجاد شده، مصونیتی پیدا کرده که وقتی به خلاف و گناهی می‌رسد، به‌راحتی خودش را کنترل می‌کند.
تقوا به این معناست که انسان در مقابل
غریزه، خودش را نگه دارد و
حوادث او را تغییر ندهد.
فرد متقی کسی است که در هر شرایطی راضی به
رضای خدا باشد، اگر جوانی‌اش را از دست داد، شیون و فغان نکند که چرا چنین شد؟
برای خدا؛ چرا، اما و دلیل نیاورد، مطیع محض او باشد.
تقوا در لغت به معنای حفظ و نگهداری و بازداشتن خویش، از خطر است و تفاوت نمی‌کند که آن خطر چه باشد.
اما وقتی سخن از
تقوای الهی است، یعنی خودنگهداری و کنترل نفس از امیال و غرایز نفسانی. در این جا
سخن از کسانی است که در زمینه مسائل دینی و معنوی احساس خطر می‌کنند.
علامه طباطبایی تقوای الهی را چنین تعریف کرده است:
«تقوا عبارت است از امتثال اوامر خدای تعالی و اجتناب از آنچه که از ارتکاب آن نهی فرموده و
شکر در برابر نعمت‌هایش و
صبر در هنگام ابتلا به بلایش».
بنابراین تقوا یعنی تقید و تعهد انسان به
اطاعت از قوانین و دستورهای شرع، هر ترک گناهی را تقوا نمی‌گویند؛ بلکه ملکه و نیروی کنترل و ضبط نفس را تقوا می‌دانند. تقوا بهترین زاد آخرت است.
تقوا که از والاترین کمالات معنوی است، مانند دیگر کمالات معنوی، دارای مراتبی است که از یک زاویه علمای اخلاق برای تقوا سه مرتبه ذکر کرده‌اند که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
این مرتبه، با انجام
اعمال صالح و
ترک محرمات و داشتن عقاید صحیح، حاصل می‌شود؛ چراکه تقوا به معنای صیانت نفس و بازداشتن خود از مخالفت خدا، تنها به معنای پرهیز از
گناه نیست؛ از این جهت تقوا هم در عقاید راه دارد و هم در غیر عقاید.
مرتبه دوم تقوا این است که علاوه بر
ترک گناهان از مشتبهات و مکروهات نیز دوری گزیند.
مرتبه سوم تقوا این است که علاوه بر حفظ اعضا و جوارح از
محرمات و مشتبهات و مکروهات دل را از آنچه مرضی خدا نیست، حفظ کند و اندیشه گناه و کار زشت هم به دل راه ندهد.
البته انسان هر اندازه قدرت دارد، باید در به دست آوردن تقوا تلاش کند که هر کدام از این مراتب را به دست آورد،
خیر و غنیمت است.
درباره اهمیت این ملکه والا، می‌توان گفت که با توجه به
آیات و
روایات، گمان نمی‌رود، در تمام هستی سرمایه‌ای برای انسان ثمربخش‌تر از تقوا باشد، تقوا قلعه محکمی است که هر کس به آن راه یابد، به کمال واقعی و به
هدف از
خلقت انسان می‌رسد، و هدف از ارسال
پیامبران و نازل کردن کتاب‌های آسمانی این بوده که بشر راه
سعادت خویش را پیدا کند و با جدیت آن راه را بپیماید تا به غرض اصلی
خلقت که رسیدن به
رحمت بی‌پایان، در
جهان آخرت است نائل شود. بنابراین آنچه که تأثیر بیشتری در رسیدن به این هدف دارد، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
و روشن است که در رسیدن به این هدف، هیچ عاملی به اندازه تقوا نیست.
چگونه با تقوا باشیم؟
برای رسیدن به تقوا لازم است، انسان در بعضی امور
تفکر و
تدبر نماید و اعمالی را انجام دهد تا این ملکه گران‌بها و ارزشمند را در وجود خود حاکم گرداند که در این‌جا به چهار راه اشاره می‌کنیم:
توجه به اینکه تقوا، توشه آینده انسان است و حکم
عقل به اینکه باید برای آینده تلاش کرد،
حب ذات، انسان را وادار می‌کند که در پی تحصیل آنچه برای آینده بی‌نهایت او، مفید است برآید،
از این جهت
قرآن کریم می‌فرماید:
«
یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ اِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»؛
«ای کسانی که
ایمان آورده‌اید! از
خدا بپرهیزید و باید هر کس بنگرد که برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده است».
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «
إنّ التّقوى عصمة لك فى حياتك و زلفى لك بعد مماتك؛
همانا که تقوا در این
دنیا برای تو پناهگاه است و پس از
مرگ سعادت است».
تقوا فایده‌های دنیوی و اخروی زیادی دارد که توجه و دقت در آن‌ها، آدمی را برای به دست آوردن ملکه تقوا آماده‌تر می‌کند. در این‌جا به چند فایده از فواید تقوا اشاره می‌کنیم:
فواید اخروی تقوا، عبارت‌اند از:
تقوا موجب درک حقایق و تمییز
حق از
باطل و
آمرزش گناهان انسان می‌شود. در
قرآن می‌خوانیم:
«
یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَانًا وَیُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»؛
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، برای شما وسیله‌ای جهت شناختن حق از باطل قرار می‌دهد و گناهانتان را می‌پوشاند و شما را می‌آمرزد».
تقوا موجب جلب
محبت خداوند می‌شود، خداوند می‌فرماید:
«
بَلَی مَنْ اَوْفَی بِعَهْدِهِ وَاتَّقَی فَاِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ»؛
«آری کسی که به پیمان خود وفادار باشد و
پرهیزکاری پیشه نماید (
خدا او را دوست می‌دارد، زیرا) خداوند
پرهیزکاران را دوست دارد».
تقوا،
ترس و اندوه را از انسان دور می‌سازد، خداوند حکیم می‌فرماید:
«
فَمَنِ اتَّقَی وَاَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ»؛
«کسانی که پرهیزکاری پیشه کنند و
عمل صالح انجام دهند، نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می‌شوند».
بعضی فایده‌های دنیایی تقوا، عبارت‌اند از:
تقوا موجب گشایش در روزی می‌شود؛ چنان‌که در
آیه مبارکه آمده است:
«
وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا• وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ»؛
«هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند و او را از جایی که گمان ندارد،
روزی می‌دهد».
تقوا موجب نزول
برکات زمین و آسمان و نیز آسان شدن امور
زندگی می‌شود. خداوند می‌فرماید:
«
وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرَی آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْاَرْضِ»؛
«اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات
آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم».
و نیز می‌فرماید:
«
وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ اَمْرِهِ یُسْرًا»؛
«هر کس تقوا پیشه کند، خدا برای او در کارهاش آسایش و راحتی فراهم می‌کند».
راه دیگر برای کسب تقوا توجه به آگاهی
خداوند بر اعمال و رفتار انسان است. خداوند می‌فرماید:
«
وَاتَّقُوا اللَّهَ اِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»؛
«تقوای الهی پیشه کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید، آگاه است».
این روش تربیتی مناسبی است که خداوند برای اینکه به انسان کمک کند تا درصدد کسب
تقوا برآید برگزیده است؛ چون انسان دارای ویژگی‌های روانی خاصی است، از جمله اینکه اگر بداند که دیگری ناظر اعمال اوست، از انجام اعمال ناشایست خودداری می‌کند.
۱. استاد مصباح یزدی، ره توشه ـ پندهای پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ابوذر، جدوم، ص۳۵۱ تا ۳۷۴.
۲. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۲ و ۳.
۳. حسین انصاریان، عرفان اسلامی شرح مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقة، ج۱۲، ص۱۷۶ تا ۲۱۳.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «معنای تقوا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۱۸.
