معانی حدیث من عرف نفسه عرف ربه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حدیث،
قرآن،
خداشناسی،
خودشناسی.
پرسش: برای حدیث «مَن عَرَفَ نَفسَه عَرَفَ رَبَّه» چه معانی‌ای ذکر کرده‌اند؟
برای این حدیث، معانی فراوانی گفته‌اند، تا آن‌جا که استاد
حسن زاده آملی، تحت عنوان: برخی از معانی حدیث شریف «من عرف نفسه فقد عرف ربّه»، ۹۲ معنا ذکر کرده است.
برخی معتقدند که در این حدیث، اشارات لطیف و ارشادات روشنی به
اصول دین: خداشناسی،
صفات ثبوتی و
سلبی،
عدل،
نبوّت،
امامت و
معاد، وجود دارد.
برخی بر این باورند که همه مسائل اصیل فلسفی و مطالب قیوم حکمت متعالی و حقایق متین عرفانی را از آن می‌توان استنباط کرد.
برخی می‌گویند که همه اصول و
فروع دین، و همه احکام دنیوی و اخروی، و جمیع احکام
ربوبیت و
عبودیت، در این حدیث خلاصه شده است.
طرح و ارزیابیِ آنچه در شرح این حدیث گفته شده؛ فرصت دیگری می‌طلبد؛ ولی به نظر می‌رسد برای تبیین دقیق مقصود از آن، توجّه به سه نکته ضروری است:
۱. تامّل در آیاتی که این حدیث شریف، ناظر به آنهاست؛
۲. ملاحظه روایاتی که به منزله شرح این حدیث، شمرده می‌شوند؛
۳. مراجعه به فهم اصحاب امامان در مفهوم خودشناسی؛
بررسی آنچه درباره معانی حدیث مذکور گفته شده، نشان می‌دهد که نکاتی که بدان اشارت رفت، یا مورد توجّه نبوده و یا کمتر مورد عنایت قرار گرفته است.
مقتضای دقّت در آیاتی که
انسان را برای خداشناسی به خودشناسی دعوت می‌نماید و مجموع احادیثی که مفسّر و مبیّن آنهاست و هم‌چنین مراجعه به فهم برخی از اصحاب سخن‌شناس
اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، این است که روشن‌ترین معنای حدیث، دعوت به خودشناسی و
تدبّر در حکمت‌هایی است که در
خلقت انسان به‌کار رفته و حاکی از
علم و
قدرت بی‌نهایت آفریدگار اوست.
این حکمت‌ها که در متن
قرآن و احادیث اسلامی تشریح شده، عبارت است از چگونگیِ
آفرینش انسان از خاک،
چگونگی پیدایش انسان از نطفه، تصویر جنین در رحم،
نفخ روح در جنین، اختلاف زبان‌ها و رنگ‌ها، تأمین غذاهای مورد نیاز بدن و..
و این راه، از آسان‌ترین راه‌های خداشناسی است.
امام صادق (علیه‌السّلام) در تبیین این راه، آیات
حکمت و آثار صنع در وجود انسان را بدین‌گونه جمع‌بندی فرموده است:
«و العَجَبُ مِن مَخلوقٍ یَزعُمُ اَنَّ اللّهَ یَخفی عَلی عِبادِهِ و هُوَ یَری اَثَرَ الصُّنعِ فی نَفسِهِ بِتَرکیبٍ یُبهِرُ عَقلَهُ و تَالیفٍ یُبطِلُ حُجَّتَهُ؛
و شگفت از مخلوقی که می‌پندارد
خدا از بندگانش پوشیده است، در حالی که اثر صنع را در ترکیب مُحیّر‌العقول خویش و پیوند اجزایش به گونه‌ای که انکار را بر نمی‌تابد، می‌بیند!»
و نیز در تبیین
آیه ۵۳ از
سوره فصّلت: «وَ فِی اَنفُسِکُمْ اَفَلاَ تُبْصِرُونَ؛
و در خود شما، آیا نمی‌بینید»، می‌فرماید:
«انه خلقک سمیعا بصیرا، تغضب وترضی، وتجوع وتشبع، وذلک کلّه من آیات اللّه؛
او تو را شنوا و بینا آفریده است. خشم می‌گیری و خشنود می‌شوی، گرسنه می‌شوی و سیر می‌گردی و اینها همه از نشانه‌های خداست.»
جالب توجّه است که
هشام بن حکم از شاگردان و یاران سخن شناس امام صادق (علیه‌السّلام) نیز همین معنای روشن را از آیات و روایات خودشناسی استنباط کرده و درباره خداشناسی از طریق خودشناسی می‌گوید:
خداوند (عزّوجلّ) را از طریق نفسِ (خویشتنِ) خویش شناختم؛ چرا که نفس من، نزدیک‌ترین چیز به من است و می‌بینم که پاره‌هایی گرد هم آمده و بخش‌هایی با هم تناسب یافته است.
و در پایان اشاره می‌کند که مقصود از سخن
خداوند متعال که می‌فرماید: «وَ فِی اَنفُسِکُمْ اَفَلاَ تُبْصِرُونَ»، همین معناست.
امّا با کمال تأسّف باید گفت: در تبیین حدیث خودشناسی، معنای روشنی که قرآن و احادیث اسلامی بر آن تأکید دارند، به‌کلّی مورد غفلت واقع شده و در شروحی که ملاحظه شد، حتّی به‌عنوان یک معنا در ردیف سایر معانی (که بعضا تحمیل رأی خود و یا دیگران بر این حدیث شریف است) ذکر نشده است و اگر دانشمندان
مسلمان، این پیام قرآن را درباره خودشناسی گرفته بودند، اکنون باید در علوم مربوط به انسان‌شناسی، سرآمد همه دانشمندان جهان بودند.
حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «معانی حدیث من عرف نفسه عرف ربه» تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱/۱۸.
