ماهیت ابلیس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه:
ابلیس،
شیطان،
فرشته،
جن، ماهیت ابلیس
پرسش: آیا شیطان (ابلیس) از فرشتگان بود یا جن؟
پاسخ: در باره این که
شیطان از فرشته بوده است یا جن اختلاف است و منشاء اختلاف، جریان
خلقت حضرت آدم علیه السلام بود که با فرمان الهی، فرشتگان بر
حضرت آدم علیه‌السلام سجده کردند ولی شیطان سجده نکرد. آنان که می‌گویند شیطان (ابلیس) از فرشتگان بود، استدلال شان این است که: چون در آیه‌ی شریفه، ابلیس از بین ملایکه استثنا شده (همه‌ی ملایکه سجده کردند الاّ ابلیس) پس ابلیس باید از جنس ملایکه باشد.استثنا شدن ابلیس از بین
ملایکه نشان دهنده هم‌جنس بودن او با ملایک نیست؛ بلکه نهایتا می‌رساند که ابلیس (به واسطه‌ی
عبادت چند ساله‌اش) میان ملایک و در صف آنها بوده است؛ ولی بعدها به دلیل
استکبار و نافرمانی و
عناد در پیشگاه خداوند سبحان، از
بهشت رانده می‌شود. اما
اجماع علما و اخبار
متواتری از
ائمه معصومین علیهم السلام به ما رسیده حاکی از این است که: شیطان جزء ملایکه نبوده است.
محور و علت اساسی طرح این سؤال، جریان خلقت حضرت آدم علیه السلام می‌باشد. وقتی خداوند اراده فرمود که
انسان را بیافریند،
فرشتگان در نهایت
ادب و احترام و به قصد
پرسش و استفهام، از خداوند پرسیدند که: آیا ما برای
تسبیح و
تقدیس تو کافی نیستیم؟! و اصولا
خلقت انسان برای چیست؟ وقتی خداوند
راز خلقت انسان را برایشان بیان فرمود و به فرشتگان نوید داد که انسان
خلیفه خدا، در زمین است، فرشتگان متواضعانه
دعوت پروردگارشان را (مبنی بر سجده بر حضرت آدم علیه السلام) پذیرفته و از سر
اخلاص و احترام، بر آدم سجده کردند. در میان فرشتگان و یا بهتر بگوییم در صف فرشتگان، ابلیس قرار داشت که او نیز مدت طولانی،
عبادت خداوند را می‌کرد؛ اما در درونش رازی مکتوم و مستور بود که هیچ کس جز ذات اقدس حق تعالی بر آن آگاهی نداشت. رازی که مدت‌ها پنهان بود اما در جریان خلقت حضرت آدم علیه السلام، از آن پرده برداری شد،
کفر ابلیس بود. آری او از مدت‌ها قبل
کافر شده بود ولی استکبار و عنادش در قضیه‌ی سجده نکردن بر حضرت آدم، از این
کفر پنهان، پرده برداشت.
وقتی خداوند به همه فرشتگان و ابلیس (که در میان آنها بود و عبادت می‌کرد) فرمان داد: بر آدم سجده کنید، همه‌ی فرشتگان اطاعت کردند غیر از ابلیس که از این فرمان سرپیچی کرده و سجده ننمود. استدلالش هم این بود که: من از آتش آفریده شده‌ام و او از خاک. چگونه موجود برتر بر موجود پست‌تر سجده کند؟
گویا ابلیس از
حقیقت آدم
غافل بود! گویا نمی‌دید که
روح الهی در او دمیده شده و
انسانیت انسان و
ارزش و عیارش همان گوهر ملکوتی است که از ناحیه پروردگارش به او افاضه شده. آری به گمان شیطان، آتش لطیف‌تر از گِل بود - گرچه در این قیاس هم، دچار اشتباه شده بود، که فعلا محل بحث ما نیست - او فقط جنبه‌ی
ناسوتی و بدنی انسان را دیده و از مقام شامخ انسانیت او غافل شده بود! و این چنین بود که شیطان با دو عکس العمل، مقابل دو
عمل، از بهشت و درگاه عالی باری تعالی رانده شد. عکس العمل اول او،
تفاخر بود نسبت به عمل
آفرینش انسان و عکس العمل دومش،
استکبار و در نهایت، سرپیچی بود، نسبت به خداوند و دستور الهی.
اکنون سخن در این است که آیا شیطان (ابلیس) جزء فرشتگان بود یا خیر؟ قبل از بیان پاسخ، لازم است مفردات این سؤال را به طور خلاصه مدنظر قرار دهیم، بدین منظور، به بررسی و توضیح چند واژه می‌پردازیم:
الف) شیطان ب) ابلیس ج) فرشته د) جن
شیطان: کلمه‌ی شیطان از ماده‌ی شَطَنَ می‌باشد. شاطن یعنی موجود خبیث و پست، متمرّد و سرکش، طاغی و نافرمان. اعم از انسان، جن یا جنبندگان دیگر. حتی به معنای روح شریر و دور از
حق نیز آمده، که در حقیقت قدر مشترک همه این معانی یکی است.
بنابراین، شیطان اسم عام (اسم جنس) است که به موجود موذی و منحرف کننده (خواه انسان یا غیر انسان) اطلاق می‌شود.
در
قرآن مجید و لسان ائمه معصومین علیهم السلام نیز شیطان تنها به موجود خاص اطلاق نشده؛ بلکه به انسان‌های شرور یا حتی اخلاق ناپسند، چون
حسد، نیز شیطان گفته‌اند.
ابلیس: اسم خاص (عَلَم) می‌باشد که تنها یک مصداق دارد. او کسی بود که اولین
معصیت را در جهان امکان مرتکب شده و در برابر پروردگارش، دعوی استقلال کرد. تفاخر و استکبار نمود، از فرمان مولایش ابا کرد و سرانجام نیز از بهشت رانده شد.
نام غیر شریف ابلیس “عزازیل”
بوده است و ابلیس، از ماده‌ی “ابلاس”، در واقع لقب او می‌باشد. ابلاس یعنی مأیوس شدن و شاید به این اعتبار که ابلیس از رحمت خدا مأیوس شد، این لقب را گرفت.
فرشته: مناسب است به پاره‌ای از صفات فرشتگان اشاره کرده تا بتوانیم نتیجه بگیریم که چون فرشته راهی به سوی معصیت ندارد؛ بنابراین شیطان نمی‌تواند از جنس فرشتگان باشد.
فرشتگان موجوداتی هستند که خداوند در موردشان بهترین توصیف را در قرآن مجید آورده است. آنجا که می‌فرماید: “ُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُون، لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُون”
در نهاد فرشتگان هرگز خلاف حق، چیزی نبوده و همیشه و در همه حال مشغول عبادت و
اطاعت پروردگارشان هستند. موجوداتی هستند
معصوم. خود و ضمیر پاکشان را هرگز به
گناه آلوده نمی‌کنند. مهمتر از همه، اطاعت و انقیادشان در برابر پروردگارشان است. اظهار عجزشان در برابر آنچه نمی‌دانند و عدم تفاخر و استکبار در برابر آنچه می‌دانند. زیرا یقین دارند که داشته‌هایشان نیز از سوی
ذات ربوبی حق تعالی است و اگر لحظه‌ای اراده‌اش بر ندانستن چیزی تعلق بگیرد، آنچه می‌دانند نیز تبدیل به نادانی خواهد شد.
آری مهمترین تفاوت فرشتگان و شیطان در جریان خلقت و سجده بر آدم علیه السلام هویدا می‌شود. زیرا فرشتگان با جان و دل دریافتند که علم
اسماء را نمی‌دانند؛ یعنی فهمیدند که چیزهایی را نفهمیده‌اند. اما شیطان با عناد و استکباری که داشت می‌اندیشید همه چیز را می‌داند و هرگز نفهمید که سجده‌ی بر آدم به جهت علومی است که از سوی خدا بر حضرت آدم علیه السلام افاضه شده و ذهن تاریک او را هیچ راهی بر یافتن آن علوم نیست! یعنی کبر و غرورش مانع از فهمیدن او شد و سرانجام مانع از سجده کردنش! زیرا ابای او از سجده نیز، ابای استکباری بود نه اینکه طاقت یا توان سجده را نداشته باشد!
با این توضیحات روشن می‌شود که چون فرشته، معصوم محض می‌باشد، گناه در او راه ندارد. وقتی گناه راه نداشت، پس تمام کارهایش اطاعت محض پروردگار است. اگر اطاعت برای موجودی
واجب و ضروری شد پس کفر و استکبار و معصیت از او ممتنع است. (این دلیل، اولین دلیل عقلی بر تفاوت شیطان با فرشته است و در نتیجه، فرشته نبودن شیطان است).
قبل از بیان سایر ادله‌ی عقلی و نقلی، لازم است به توضیح مختصری در مورد جن بپردازیم.
جن: جن در اصل، چیزی است که از حواس انسان پوشیده شده است.
قرآن کریم وجود چنین موجوداتی را تصدیق نموده و درباره آنان مطالبی بیان کرده و جنس آنها را از آتش می‌داند"والجان خلقناه مِنْ قبلُ مِنْ نارِ السموم"
؛ همچنان که نوع بشر از خاک آفریده شده. البته خلقت این موجودات نیز قبل از انسان بوده است.
برخی از دانشمندان، از جن تعبیر به نوعی از ارواح عاقله می‌کنند که مجرد از ماده می‌باشند. البته پیداست که
تجرد کامل ندارند؛ زیرا چیزی که از آتش آفریده شده، مادی است و یک حالت نیمه تجرد دارد، به تعبیر دیگر نوعی
جسم لطیف است.
از آیات قرآن بر می‌آید که
جن نیز مانند نوع بشر، دارای
اراده و
شعور است و کارهای سخت را نیز می‌توان انجام دهد و
مؤمن و
کافر نیز دارد. بعضی صالحند، بعضی
فاسد. مانند انسان
زندگی و
مرگ و
قیامت دارند.... مذکر و مؤنث داشته و
ازدواج و تکثر نیز در میان آنها هست.
و اما سخن اصلی در اینکه آیا ابلیس جزء ملائکه بوده یا خیر، بین دانشمندان اختلاف نظر وجود دارد و منشأ آن اختلاف، شاید تمسک به برخی آیات قرآن مجید باشد.
عده‌ای که می‌گویند، شیطان (ابلیس) جزء ملائکه است، دلیل عمده آنان، استناد به آیه‌ای است که خداوند فرموده: “واذ قلنا للملائکه اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابلیس.”
زیرا در این آیه، ابلیس از سجده کردن استثنا شده و مستثنی منه در این جمله، ملائکه است و در نتیجه ابلیس جزء ملائکه می‌شود.
ولی حق این است که ابلیس جزء ملائکه نمی‌باشد. اخبار متواتری که از ائمه هدی علیه السلام رسیده و امامیه در آن اجماع دارند، همگی تأکید بر این مطلب است که
ابلیس جزء جنیّان بوده، نه فرشتگان! و برای این مطلب چند استدلال وجود دارد که ما به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم.
۱- خداوند تعالی فرموده: “...
ابلیس کان من الجن” یعنی...ابلیس از جنس جن بوده است.
۲- خداوند تعالی فرموده: “
لایعصون اللَّه ما اَمَرهم و یفعلون ما یؤمرون”
خداوند درباره ملایکه فرموده است که: به هیچ وجه خدا را عصیان نمی‌کنند. یعنی به صورت عام از ملایکه نفی معصیت شده و این می‌رساند که اولاً، هیچ یک از ملائکه و ثانیا، هیچ گونه معصیتی، را مرتکب نمی‌شوند.
۳- خداوند فرموده: “
افتتخذونه وذُرتیه اولیاء من دونی وهُمُ لکم عدو”
و این مطلب می‌رساند که در میان جنیّان ذریه و نسل یا به عبارتی توالد و
تناسل وجود دارد و حال آنکه فرشتگان خلقتشان
روحانی است و این قبیل مسایل بین آنها وجود ندارد.
۴- خداوند می‌فرماید: “
جاعل الملائکة رسلاً” یعنی خداوند ملایکه را رسولانی قرار داد
. و می‌دانیم که کفر و عصیان بر رسول خدا جایز نیست.
اما در پاسخ به دلیل کسانی که استثنا
ابلیس از فرشتگان را مدنظر قرار دادند، باید گفت: استثنا شدن ابلیس از ملایکه، به هیچ وجه دلالت بر هم جنس بودن ابلیس با ملایکه ندارد. نهایت چیزی که از این مطلب فهمیده می‌شود، این است که ابلیس در صف ملائکه و میان آنها بوده و مانند فرشتگان مأمور به
سجده شده است. حتی عده‌ای گفته‌اند: استثنا در این آیه، از نوع استثنا منقطع است؛ یعنی مستثنی منه در جمله وجود ندارد.البته دلایل دیگری نیز بیان گردیده که به جهت اختصار از ذکر آنها صرف نظر می‌شود.
در توصیف ابلیس گفته‌اند حدود شش هزار سال خدا را
عبادت کرده است. پس قرار گرفتن چنین موجودی (که مدت زیادی مشغول اطاعت پروردگار بوده)، در صف فرشتگان، امر چندان بعیدی نیست.
از
امام صادق علیه السلام پرسیدند که آیا ابلیس از ملائکه است یا جزء سایر موجودات آسمانی است؟ فرمود: نه از ملایکه است و نه از سایر موجودات آسمانی؛ بلکه او
جن است؛ ولی همراه ملائک بوده است. ملائکه نیز گمان می‌کردند او از جنس آن‌هاست، ولی خداوند متعال می‌دانست که چنین نیست. این جریان ادامه یافت تا در جریان سجده بر آدم، راز پنهان ابلیس آشکار گشت.
اسلام کوئست
