راه‌های پرهیز از تکبر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تکبر، خودبزرگبینی.
پرسش: راه‌های جلوگیری از تکبر و خودبزرگبینی چیست؟
پاسخ: ۱. خودشناسی و خودنگری، یکی از راه‌های اصلی درمان
تکبر و غرور به حساب می‌آید؛ ۲. یاد مرگ از انحرافات اخلاقی (و از جمله تکبر و خودبزرگبینی) جلوگیری می‌کند؛ ۳. یکی دیگر از عواملی که می‌تواند از تکبر و
غرور ـ حتی در موقعیت‌های حساس (مانند شهرت و مقام داشتن) ـ جلوگیری کند،
عبادت خدا ست؛ ۴. برای آن‌که به غرور و تکبر مبتلا نشویم، باید به
خودشناسی و
خودسازی بپردازیم. در غیر این دو صورت امکان ندارد که بتوانیم از این صفات ناروا در خود جلوگیری کنیم؛ ۵. نکته دیگر اینکه هرگاه به
مقام و موقعیتی دست یافتیم، باید خودمان را فراموش نکنیم و همیشه به یادمان باشد که این مقام و موقعیت برای همیشه باقی نخواهد ماند؛ ۶. زندگی‌نامه انسان‌های بزرگی را که با تواضع و فروتنی به جاهای والای معنوی رسیده‌اند، مورد مطالعه قرار گیرد؛ ۷.
تواضع ضد تکبر است، هر چه بکوشیم خود را به صفت تواضع نزدیک‌تر کنیم، از تکبر دورتر شده‌ایم.
تکبر و خودبزرگبینی، شهرت‌طلبی و غرور، از جمله بیماری‌های اخلاقی است که هم در
دنیا و هم در
آخرت پی‌آمدهای منفی و زیان‌بار برای انسان به همراه دارد. در
آیات قرآن و
روایات ائمه اطهار (علیهم‌السلام) به آثار و پی‌آمدهای این صفات تصریح شده و آمده است که انسان‌ها در طول
تاریخ به دلیل این صفات پست و نامطلوب به چه مشکلاتی در زندگی فردی و اجتماعی خود دچار شده‌اند.
یکی از بارزترین مصداق‌های تکبر و خودبزرگبینی و مبتلا شدن به انحرافات فکری، داستان ابلیس است که در
قرآن بارها به آن پرداخته شده و از آن سخن به میان آمده است. انحرافات فکری در واقع زیربنای این
رذائل اخلاقی است. وقتی خداوند از
ملائکه خواست تا در برابر
آدم سجده کنند، همه سجده کردند جز
ابلیس، ابلیس مبتلا به تکبر و خودبزرگبینی شده و فکر می‌کرد که از نظر
خلقت، از آدم بهتر است.
در واقع زیربنای تکبر و غرور نیز، انحرافات فکری است. این (گناه
شیطان) نخستین گناهی است که در جهان به وقوع پیوست، گناهی که سبب شد فردی همچون ابلیس که سالیان دراز و به تعبیر امیرمؤمنان
علی (علیه‌السلام) در خطبه قاصعه شش هزار سال خدا را عبادت کرده بود، به سبب تکبر و غرور و به دلیل انحرافات فکری، تمام عبادات و
اعمال او بر باد رفت و از آن مقام والا که هم‌نشین با
فرشتگان و مقام قرب خدا بود، یک‌باره سقوط کرد و درست به همین دلیل خدا او را خوار و ذلیل و پست گردانید.
علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: «
الا ترون کیفَ صغَّرهُ الله بتکبُّره و وضعَهُ بترَفّعِهِ فجعله فی الدنیا مدحوراً و اعدّلهُ فی الآخرةِ سعیراً؛
آیا نمی‌بینید چگونه او را خداوند به سبب تکبرش، تحقیر کرد و بر اثر غرور و بلندپروازی بی‌دلیلش، وی را پست و خوار گردانید؛ ازهمین‌رو او را در
دنیا مطرود ساخت و
آتش بر افروخته
دوزخ را در
آخرت برای او مهیا نمود».
پس تکبر و خود بزرگ‌بینی بزرگ‌ترین گناه محسوب می‌شود.
همان‌گونه که علی (علیه‌السلام) فرمود: «
ایّاک و الکبر فانّهُ اعظمُ الذنوب؛
از تکبر برحذر باش؛ زیراکه آن از گناهان بزرگ است و ریشه اصلی تکبر و خود‌بزرگ بینی نیز انحراف در عقیده و فکر است».
فردی که فکر می‌کند بهتر از دیگران است، نسبت به آن‌ها احساس برتری می‌کند؛ بنابراین باید ریشه‌ها و عوامل
تکبر و خودبزرگبینی و غرور را بشناسیم و اگر خواسته باشیم از بروز این صفات جلوگیری کنیم یا در خودمان اصلاح کنیم، باید ریشه‌های آن را قطع نماییم.
عوامل تکبر، غرور و خودبزرگبینی، عبارت‌اند از:
یکی از عوامل اصلی انحرافات اخلاقی (و از جمله تکبر،
غرور و خودبزرگبینی) ضعف شخصیتی افراد است، افرادی که از نظر شخصیتی مشکل دارند، به تکبر و خودبزرگبینی مبتلا می‌شوند.
دومین عاملی که باعث
تکبر و خود بزرگ‌بینی افراد می‌شود،
جهل و حماقت انسان است؛ یعنی فردی که خودش را نشناخته و نمی‌داند که سراپای وجود او ضعف و ناتوانی است، احساس می‌کند که هیچ مشکلی ندارد و بهتر از همگان است.
علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید:
«
التکبر عینُ الحماقة؛
تکبر خود حماقت و ریشه اصلی آن است».
برای آن‌که به تکبر و غرور و خودبزرگبینی مبتلا نشویم و در اوج شهرت خودمان را گم نکنیم و مغرور نشویم، باید به این نکات توجه داشته باشیم:
راه‌های درمان تکبر، عبارت‌اند از:
خودمان را بشناسیم:
خودشناسی و خودنگری، یکی از راه‌های اصلی درمان تکبر و غرور به حساب می‌آید.باید دو مرحله از هستی خود را همیشه به یاد داشته باشیم.
أ. اینکه چگونه با ضعف و ناتوانی از دیار عدم به
عالم هستی قدم نهاده‌ایم.
ب. سرانجام
زندگی ما به کجا می‌انجامد و چگونه در دل خاک جای گرفته، همه توانایی‌ها و دارایی‌های ما که اینک به آن‌ها فخر می‌کنیم، از ما گرفته می‌شود.
اگر انسان همیشه به این دو مرحله از وجود هستی خود توجه داشته باشد، به
عجز و ناتوانی خود پی می‌برد و حتی در حال شهرت و مقام نیز به غرور و تکبر مبتلا نمی‌شود؛ بلکه مقام و ریاست را از سوی
خدا دانسته و می‌کوشد در جهت کمال معنوی خود از آن استفاده کند.
علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «
عَجِبْتُ للمتکبّرِ الّذی کان بالامیس نطفةً و یکونُ غَداً جِیفةً؛
یعنی تعجب می‌کنم از آدم متکبر، کسی که دیروز نطفه‌ای بیش نبود و فردا هم مرداری بیش نخواهد بود و درعین‌حال تکبر می‌ورزد».
به
یاد مرگ باشیم:
یاد مرگ از انحرافات اخلاقی (و از جمله تکبر و خودبزرگبینی) جلوگیری می‌کند.
علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید:
«
ضَعُ فَخْرَک و احطُط کِبرکَ، و اذکر قبرَکَ ؛
فخر و مباهات را کنار بگذار، تکبر را از خود دور ساز، به یاد
قبر خودت باش».
به
عبادت خدا بپردازیم:
یکی دیگر از عواملی که می‌تواند از تکبر و غرور حتی در موقعیت‌های حساس (مانند شهرت و مقام داشتن) جلوگیری کند، عبادت خداست.
علی (علیه‌السلام) در این باره می‌فرماید: «
خداوند نماز را جهت منزه ساختن انسان‌ها از تکبر مقرر داشته است».
برای آن‌که به غرور و تکبر مبتلا نشویم، باید به خودشناسی و
خودسازی بپردازیم. در غیر این دو صورت امکان ندارد که بتوانیم از این صفات ناروا در خود جلوگیری کنیم.
نکته دیگر اینکه هرگاه به
مقام و موقعیتی دست یافتیم، باید خودمان را فراموش نکنیم و همیشه به یادمان باشد که این مقام و موقعیت برای همیشه باقی نخواهد ماند.
زندگی‌نامه انسان‌های بزرگی که با
تواضع و فروتنی به جاهای والای معنوی رسیده‌اند را مورد
مطالعه قرار گیرد.
تواضع ضد تکبر است و هر چه بکوشیم خود را به صفت تواضع نزدیک‌تر کنیم، از تکبر دورتر شده‌ایم.
امام حسن (علیه‌السّلام) فرمود: «کسی که عظمت و بزرگی خدا را درک کند، شایسته نیست که تکبر ورزد و اظهار بزرگی کند؛ بلکه باید در برابر عظمت خدا از خود تواضع نشان دهد».
برای ایجاد صفت تواضع و راه‌های آن به کتاب‌های اخلاقی (مثل
معراج السعاده) مراجعه شود. از جمله آن کارها این است که کارهای معمول
زندگی را شخصاً انجام بدهیم، در کارهای خانه به اهل خانه کمک کنیم و ... .
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «راه‌های پرهیز از تکبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۱/۱۳.
