حضور امام رضا در ایران و گسترش تشیع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: امام رضا،
تشیع،
ایران،
مامون،
مرو.
پرسش: تاثیر حضور امام رضا (علیه‌السّلام) در گسترش تشیّع در ایران چگونه بود؟
پاسخ اجمالی: امام رضا (علیه‌السّلام) بنا به درخواست و اجبار مامون، مدّتی را در ایران حضور یافتند و در این مدّت عنوان
ولایت‌عهدی مامون را علی‌رغم میل باطنی خویش قبول کردند. عواملی مانند: آشنا کردن مردم با
خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توسط امام درمسیر
مدینه تا مرو، سرآمدی علمی امام و چیرگی حضرت در
مناظرات، تاکید امام رضا بر روش و
سنّت پیامبر،
نامه‌نگاری به سران
قبایل و تبیین جایگاه اهل بیت (علیهم‌السّلام) و بیان برخی مسائل
کلامی و
اخلاقی که میان شیعه و
سنّی از مسائل اختلافی بود، وجود
بارگاه امام در ایران، موجب گسترش تشیع در ایران شد.
امام رضا (علیه‌السّلام) هشتمین امام شیعیان اثنی‌عشری، بنا به درخواست و
اجبار مامون، خلیفه عباسی مدّتی را در ایران (شهر مرو) حضور یافتند و در این مدّت عنوان ولایت‌عهدی مامون را علی‌رغم میل باطنی خویش قبول کردند،
که این مدّت مهم‌ترین فصل تاریخی زندگی آن امام می‌باشد.
با توجّه به اینکه تشیّع و محبت به اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از همان آغاز ورود
اسلام و سپس در دوره
اموی نفوذ چشمگیری در ایران و بالاخصّ در
خراسان داشته ولی به خاطر خفقان موجود، شیعیان نمی‌توانستند فعّالیت علنی انجام دهند و این روند تا حضور امام رضا (علیه‌السّلام) در ایران ادامه داشت. حضور امام رضا (علیه‌السّلام) در ایران را اینگونه می‌توان سبب رواج تشیع دانست:
با اینکه مامون مسیر حرکت امام از مدینه به مرو را طوری تعیین کرده بود که امام رضا (علیه‌السّلام) از مناطق شیعه‌نشین عبور نکند ولی با این وجود امام رضا (علیه‌السّلام) در بین راه از
آبادی‌های که گذر می‌کردند به ابراز احساسات مردم پاسخ می‌دادند و پاسخ مسائلشان را با سعه صدر بیان می‌کردند به طوری که
رجاء بن ضحاک می‌گوید: در هیچ شهری از شهرها فرود نمی‌آمدیم، مگر آنکه مردم به سراغ او می‌آمدند و از او در مورد مسائلشان
استفتاء می‌کردند و معالم دینی‌شان را می‌پرسیدند و او نیز
احادیث زیادی از طریق
آباء طاهرینش برای آنها نقل می‌کرد.
معروف‌ترین رویداد در این مسیر حرکت،
خطبه حضرت رضا (علیه‌السّلام) در جمع مردم
نیشابور بوده که در آن جمع حضرت با بیان
حدیث سلسله الذهب به حقّانیت خویش و پدرانش تصریح فرمود و تعداد انبوهی از
علماء آن را ثبت کرده و دهان به دهان نقل نموودند.
جهت‌گیری
امام در طول مسیر به گونه‌ای بود که می‌خواست مردم را نسبت به خاندان
نبوت و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آشناتر و مانوس‌تر نماید وبه مردم این حقیقت را بشناساند که آل محمد (علیهم‌السّلام) چه کسانی هستند که داعیان عباسی امویان را با شعار "الرضا من ال محمد" سرنگون ساخته و خود قدرت گرفتند؛ لذا مردمی که با امام آشنا می‌شدند و با رفتار حاکمان عباسی و اموی و سران قبایل عرب مقایسه کرده، شیفته امام شده به تشیّع می‌گرویدند و اهل بیت (علیهم‌السّلام) بیشتر شناخته می‌شدند.
بی‌تردید سرآمدی علمی امام و چیرگی حضرت در مناظرات جلوه‌ای تازه از
امامت در
جهان اسلام بود که چشم‌های حیرت‌زده را به سوی منبعی لایزال از علم جوشان جذب کرد و این برتری یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش تشیّع به حساب می‌آمد از طرفی این برجستگی خنثی‌کننده نقشه‌های سیاسی مامون برای انزوای امام بود؛ چرا که مامون با دعوت از دانشمندان و
نخبگان می‌خواست که امام در جلسات مناظره شرکت کرده و به سؤالاتی که از طرف علمای ادیان و
مذاهب طرح می‌شد پاسخ دهد، البته انگیزه مامون شکست دادن امام و کاستن از مقام علمی و جایگاه معنوی آن حضرت نزد شیعیان و سایرین بود ولی امام با شایستگی و برتری و سعه صدر به تمام مباحثی که مطرح می‌شد با دلایل متّقن و محکم پاسخ می‌دادند و مباحثی نظیر مباحث امامت را پیش می‌کشیدند و راه و روش اسلام را درباره
حاکمیت بیان می‌کردند.
در پی
مهاجرت امام به ایران عده زیادی از فرزندان و نوادگان ائمه (علیهم‌السّلام) نیز به ایران آمدند و در شهرها و مناطق مختلف و دور افتاده ساکن شدند که این امر هم باعث آشنایی مردم با فرهنگ اهل بیت (علیهم‌السّلام) شد و موجب گرایش مردم به شیعه و گسترش و ترویج تشیّع گردید. از طرفی هم، مامون چون خود را طرفدار
علویان معرّفی می‌کرد و فضای نسبتاً باز نسبت به خلفای پیش از خود به وجود آورده بود نمی‌توانست مانع از
تبلیغ و ترویج تشیع شود؛
لذا با حضور امام رضا (علیه‌السّلام) در ایران و مهاجرت عده‌ای از علویان فرصتی پیش آمده بود که اکثر مردم ایران و شهرهای شیعه‌نشین علناً به شیعه و علوی بودن خود افتخار کرده و آن را تبلیغ و ترویج می‌کردند.
تاثیر دیگر حضور امام در ایران و گسترش تشیع؛ تاکید امام رضا (علیه‌السّلام) بر روش و سنّت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تمام شئون زندگی بود. آن حضرت در مدتی که در خراسان بودند در اجرای
عبادات سعی داشتند که روش و سنّت نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را زنده کند و لذا وقتی
مامون از امام خواست تا نماز عید را بخواند حضرت طبق سنّت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بدون
تجمّلات شاهانه عمل کردند و تاثیر این مسئله در بین مردم به حدّی بود که مامون دستور داد امام را از نیمه راه برگرداندند.
در مدّتی که امام در مرو بودند با ارسال نامه‌هایی به اطراف و سران قبایل و تبیین جایگاه اهل بیت (علیهم‌السّلام) و بیان برخی مسائل کلامی و اخلاقی که میان شیعه و سنّی از مسائل اختلافی بود،
می‌خواستند مردم بیشتر با حقایق
دین و
قرآن آشنا شده و
وحدت بین
مسلمین بر قرار شود. لذا این امر نیز باعث شد تعداد زیادی به تشیّع گرایش پیدا کرده و موجب گسترش تشیع گردد.
عامل دیگر قرار گرفتن مزار و بارگاه امام رضا (علیه‌السّلام) در شرق ایران است که به عنوان مهم‌ترین پایگاه شیعه برای نشر علوم اهل بیت و شناساندن این خاندان گردیده به نحوی که از قرن سوم تا قرن حاضر، نور
هدایت از این
مضجع آسمانی پرتوافشانی می‌کند. بی‌تردید این عنصر را می‌توان جزو اثر‌گذارترین عوامل برشناخت.
بنابراین، می‌توان گفت که از ابتدای ورود امام به ایران حضرت روشی را انتخاب کردند که خنثی کننده نقشه‌های مامون باشد؛ لذا با وجود اینکه امام را از مناطق شیعه‌نشین عبور ندادند ولی باز هم
امام رضا (علیه‌السّلام) در ارتباطی هرچند اندک که با مردم داشت، به سؤالات مردم با سعه‌صدر جواب داده و حقانیت اهل بیت (علیهم‌السّلام) را در مجالس مختلف تبیین و با پیروزی امام در جلسات
مناظره علمی و عمل نمودن بر طبق
سنّت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در عبادات و ارسال نامه‌هایی برای سران قبایل مختلف و تشریح جایگاه
اهل بیت (علیهم‌السّلام) موجب گسترش
تشیع در
ایران شدند. همچنین با آمدن حضرت به ایران و ایجاد فضایی مناسب، عده‌ای از علویان نیز عازم ایران شدند و در مناطق مختلف مسکن گزیده و به تبلیغ و ترویج علنی تشیّع و مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) پرداختند که این امر نیز باعث گسترش تشیع در ایران گردید.
۱- مترجم: ساعدی خراسانی، ج۲، ترجمه‌ی ارشاد .
۲ـ شیخ عباس قمی، منتهی الآمال .
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله "تأثیر حضور امام رضا علیه السّلام در گسترش تشیّع در ایران چگونه بود؟"، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۱/۰۳.
