اراده انسان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اراده، نگاه به نامحرم.
پرسش: پیشرفت انسان در گرو عوامل درونی (
فطرت،
عزم و اراده) و عوامل بیرونی (وراثت، محیط و...) است. با توجه به این‌که قدرت عوامل درونی بیش‌تر از عوامل بیرونی برای رشد است، چگونه یک فرد می‌تواند با اراده خود جبران محیط ناسالم تربیت نادرست و دوستان بد را کند؟
پاسخ:
همان‌گونه که بیان داشتید عوامل بیرونی و درونی مختلفی مثل
وراثت،
محیط (درون رحمی، طبیعی و جغرافیایی،
خانواده) و اراده و ... در تحول شخصیت مؤثرند؛ اما آن‌چه مهم است این است که مهم‌ترین عامل،
اختیار و اراده آزاد انسان است. اهمیت عامل اختیار تا بدان حد است که به عقیده صحیح،
شخصیت عبارت است از تألیفی از خلق‌و‌خوها، معتقدات، عادات و ملکاتی که بر اثر افعال اختیاری آدمی حاصل می‌شود.
اگر
اراده و اختیار نبود، مسئولیت، ستایش، تحسین، نکوهش و تقبیح،
پاداش و کیفر و اظهار تأسف و ندامت از
گناه معنی نداشت و خلاصه این‌که همه نظام‌های ارزشی ـ اعم از حقوقی، اخلاقی و دینی ـ فرو می‌ریخت.
آن‌چه در افعال اختیاری انسان تأثیر دارد دو عامل است یکی
میل فطری و غریزی دیگری
آگاهی و شناخت. اولی در حکم موتور محرک ماشین و منبع مولّد
انرژی است و در نهاد هر انسانی وجود دارد (با شدت و ضعف). دومی در حکم چراغ آن ماشین است که راه‌های ارضای خواسته‌های فطری و غریزی را نشان می‌دهد میل‌های فطری باید با
شناخت ضمیمه شوند تا راه‌های ارضایشان معلوم گردد.
میل‌های فطری + شناخت = راه‌های ارضای صحیح خواسته‌ها
در واقع افرادی که دارای اراده هستند، فرمول بالا را به شکل عینی و کاربردی به کار گرفته‌اند. حال با توجه به مطالب فوق به برخی راه‌های تقویت اراده اشاره می‌کنیم و برای جبران نقص‌های یادشده در سؤال راهکارهای عملی بیان می‌داریم.
شناخت نسبت به پی‌آمدهای مفید یک کار و لذت‌های دنیوی و معنوی‌ای که از آن به ما می‌رسد و توجه به ضررهای سستی و کاهلی، اثر مثبتی در تحرک و پویایی ما دارد؛ چون
انسان به طور فطری خواستار جلب منفعت و دفع ضرر (مادی و معنوی) است،
قرآن مجید و
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) پیوسته انسان را به تأمل،
تدبر،
عبرت از زندگی پیشینیان،
تبعیت از الگوهای صالح،
مشورت با متخصصین متعهد، دوستی با افراد صالح تشویق می‌کنند و انسان را از
دوستی با افراد پست و بدکار برحذر می‌دارد و به انسان توصیه می‌کنند که به خاطر لذت‌های آنی و زودگذر از خیرها و لذت‌های پایدار غفلت نورزند. توجه به این امور در کنار هم در انسان انگیزه و شوق به خیر و سعادت و موفقیت ایجاد می‌کنند.
اندیشه باید از آرزوهای طولانی، خیال‌های پوچ، و فکر به گناهان آزاد باشد؛ چون هر اندیشه تمایل دارد که به عمل تبدیل شود.
اگر اندیشه‌های مزاحم با اندیشه‌های خالص مختلط شود، اعمال متفاوت و بی‌هدفی در زندگی شکل می‌گیرد؛ اما اگر هدف معین گردد و تفکر مثل ذره‌بین به هدف معین متمرکز گردد، قطعاً زودتر به نتیجه خواهیم رسید. پس با کنترل ذهن خود مراقب باشیم که هر فکری به ذهن ما وارد نشود و در صورت ورود با بی‌توجهی و بی‌اعتنایی به آن‌ها سعی کنیم جلوی پردازش آن افکار را بگیریم تا وارد ضمیر ناخودآگاه ما نگردد و برای ما دل‌مشغولی ایجاد نکند. ورزش، ذکر خدا، جهت‌دهی به اوقات فراغت، فرار از زمینه‌های گناه و مطالعه کتاب‌های مفید و یادگیری مهارت‌های عملی و علمی در هر کار می‌تواند ما را در این جهت کمک کند.
بعداً دیر است همین حالا، آری همین حالا:
طبق نظر روان‌شناسان، یکی از کانال‌هایی که انسان از آن ضربه می‌خورد و به برنامه‌های موفقیتش صدمه می‌خورد، گفتن کلمة بعداً، فردا و ... است؛ یعنی هرگاه تصمیم به انجام کاری کردید و عواقب و پی‌آمدهای آن را ملاحظه کردید، وارد عمل شوید و نگذارید شعله انگیزه شما نسبت به آن کار فروکش کند.
به طور مسلّم نشست و برخاست‌ها و هم‌نشینی‌ها اثر متقابل دارد. باید با افرادی طرح دوستی بریزیم که مشوق ما در فعالیت‌های مثبت باشد، دیدن او ما را به یاد خدا اندازد، گفتارش به دانش و مهارت‌های (دینی و اخروی) ما بیفزاید و عملش در ما انگیزه عمل برای آخرت و تأمل به معاد ایجاد کند.
اثرات مثبت تلقین‌های مثبت در روان‌شناسی به اثبات رسیده است. در تلقین کمک می‌شود که انسان شناخت بهتری نسبت به توانایی‌های خود پیدا کند و تمرکز بیش‌تری به آن‌ها داشته باشد و به جنبه‌های مثبت توجه داشته باشد. برای این منظور می‌توانیم فهرستی از موفقیت‌های کوچک و بزرگ خود در ابعاد مختلف زندگی تهیه کنیم و با توجه به آن‌ها به خود تلقین کنیم که می‌توانیم با توانمندی‌هایی که خداوند در ما به ودیعت گذاشته به قله‌های کمال برسیم. ما می‌توانیم از جملاتی مثل خواستن توانستن است، من سرشار از توانمندی هستم، خدا حافظ و یار من است، با استفاده از تجربه‌های دیگری طعم شیرین موفقیت را دو چندان کنیم و ... کمک بگیریم. البته لازم است این فهرست را به طور مکرر مرور کنیم تا در ضمیر ناخودآگاه ما به شکل یک نظام باور درآید و آن نظام باور ما را در جهت موفقیت سوق دهد.
وقتی هدفی زیاد از حد، دور از دسترس باشد و انسان ثمره آن را احساس نکند، انگیزه‌اش کم‌تر می‌گردد. برای تقویت اراده خود سعی کنید اهداف خود را به شکل مرحله مرحله تقسیم‌بندی کنید؛ موفقیت در هر یک از این مراحل به شما کمک می‌کند که گام‌های بلندتر و راسخ‌تری در مراحل بعدی بردارید. البته می‌توانید در این راستا از خودتشویقی و خودتنبیهی کمک بگیرید؛ یعنی هرگاه کار مفید و مثبتی انجام دادید، خودتان را تشویق کنید (تفریح بروید، به دوستان سری بزنید) و اگر در کاری سستی کردید، خودتان را تنبیه کنید؛ مثلاً مقداری پول صدقه دهید و یا... در این راستا حتماً از برنامه‌ریزی و اعتدال در آن غفلت نورزید (عبادت، تفریح مشروع، کسب حلال، معاشرت با دوستان و اقوام). نکته‌ای که نباید نسبت به آن فراموش کنید این است که در برنامه موفقیت خود باید اصل تدریج را سرلوحه کار خود قرار دهید و آهسته و پیوسته روید که گهی تند و گهی خسته رفتن باعث عدم استمرار و پیوستگی و ملالت و توقف کار می‌گردد.
حضرت موسی (علیه‌السلام) نمونه بارز فردی است که با تأمل، خودسازی و جدا کردن حساب خود از حساب محیط اجتماعی، زندگی و ... و تقویت نیروهای درونی (اندیشه، تفکر، اراده، وجدان و فطرت) به رشد و تعالی رسید. (سوره قصص)
از سویی دیگر می‌بینیم که پسر حضرت نوح (علیه‌السّلام) در منزل پیامبر خدا بزرگ می‌شود و با خواست منفی خود پشت به آفتاب هدایت می‌کند.
این دو داستان به ما می‌فهماند که عاقبت امر و تصمیم‌گیری به دست خود انسان است و اوست که باید نسبت به انتخاب خود حساب پس دهد و نسبت به اعمال خود پاسخ‌گو باشد. محیط تنها زمینه‌ساز است؛ اما همه چیز در کل به خود فرد باز می‌گردد؛ البته خداوند به افرادی که مجاهده و تلاش بیش‌تری می‌کنند تا به موفقیت‌های مادی و معنوی برسند و موانع زیادی (دوست بد، تربیت ناصحیح والدین و...) را از میان بردارند، اجر بیش‌تری می‌دهد.
ورزش یکی از روش‌هایی است که انسان به وسیله آن می‌تواند با نیروهای مثبت و توانمندی‌های خود بیش‌تر آشنا شود.
ورزش بود مرد را راستی ••• ز سستی کژی آید و کاستی
ورزش روحیه انسان را بالا می‌برد و زمینه‌های ناامیدی، یاس و سستی و کاهلی را در انسان خاموش می‌کند.
۱. قدرت اراده، پل ژاگو، ترجمه ایرج مهربان، نشر ققنوس.
۲. قدرت خود تلقینی، پل ژاگو، ترجمه نیلوفر خوانساری، نشر ققنوس.
۳. تعلیم و تربیت در اسلام، شهید مطهری، نشر صدرا.
۴. آموزش قاطعیت، هربرت فنستر‌هایم، ترجمه عباس چینی، نشر البرز.
۵. اهمال‌کاری، بررسی علل و راهکارهای درمان، مرتضی آقا تهرانی، نشر مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اراده انسان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۶/۳۰.
