• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اخلاق و نقش آن در زندگی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



کلیدواژه: اخلاق، زندگی، قرآن، خوش‌اخلاقی، بداخلاقی.

پرسش: تعریف اخلاق و نقش اخلاق در زندگی و اخلاق از دیدگاه قرآن را توضیح بدهید و آیه‌هایی را که در مورد مصادیق اخلاقی در قرآن بیان شده است، بیان کنید؟

پاسخ: اخلاق یعنی آن سلسله صفاتی که در نفس و روح انسان ثابت و ریشه‌دار است و منشأ صدور اعمال نیک، همچون راست‌گویی، انفاق، ایثار و جهاد یا اعمال بد همچون دروغ‌گویی می‌شود.
برخی آثار اخلاق نیکو عبارت‌اند از: طولانی شدن عمر، نمونه شدن امت، کرامت و بزرگواری، ایجاد محبت در زندگی، افزایش رزق و گوارا شدن زندگی.
برخی آثار اخلاق ناپسند بدین شرح است: سبب وحشت نزدیکان و نفرت دیگران می‌شود، باعث زایل شدن محبت و دوستی می‌شود و رزق و روزی را از زندگی کم می‌کند.

فهرست مندرجات

۱ - معنای لغوی اخلاق
۲ - معنای اصطلاحی اخلاق
۳ - نقش اخلاق در زندگی
       ۳.۱ - اخلاق نیکو
              ۳.۱.۱ - طولانی شدن عمر
                     ۳.۱.۱.۱ - حدیثی از امام صادق
              ۳.۱.۲ - نمونه کردن امت
                     ۳.۱.۲.۱ - کلام خداوند
              ۳.۱.۳ - کرامت و بزرگواری انسان
                     ۳.۱.۳.۱ - حدیثی از امام علی
              ۳.۱.۴ - ایجاد محبت در زندگی
                     ۳.۱.۴.۱ - حدیثی از حضرت علی
              ۳.۱.۵ - افزایش رزق
                     ۳.۱.۵.۱ - حدیثی از حضرت صادق
              ۳.۱.۶ - گوارا شدن زندگی
                     ۳.۱.۶.۱ - حدیثی از امیرالمؤمنین
       ۳.۲ - اخلاق ناپسند
              ۳.۲.۱ - سبب وحشت نزدیکان و نفرت دیگران
                     ۳.۲.۱.۱ - حدیثی از امیرمؤمنان
              ۳.۲.۲ - از بین رفتن محبت و دوستی
                     ۳.۲.۲.۱ - روایتی از امام علی
              ۳.۲.۳ - کم شدن رزق و روزی
                     ۳.۲.۳.۱ - روایتی از حضرت علی
۴ - اخلاق از دیدگاه قرآن کریم
       ۴.۱ - دروغ‌پردازی
       ۴.۲ - صلح
       ۴.۳ - تمسخر
       ۴.۴ - عیب‌جویی
       ۴.۵ - القاب زشت
       ۴.۶ - بدگمانی
       ۴.۷ - جاسوسی
       ۴.۸ - غیبت
       ۴.۹ - تقوا
       ۴.۱۰ - تکبر
       ۴.۱۱ - عدالت
       ۴.۱۲ - نیکی به پدر و مادر
۵ - پانویس
۶ - منبع


اخلاق جمع خُلق است.
[۱] واثقی، قاسم، درس‌هایی از اخلاق مدیریت، ص۱۳، سازمان تبلیغات اسلامی، چ۳، ۱۳۷۴ش.
و در لغت «خُلْق» و «خَلْق» از یک ماده (خ ل ق) هستند. خَلْق به شکل ظاهری انسان نظر دارد و خُلق به شکل باطنی و نفسانی انسان. همان‌گونه که شکل ظاهری انسان، متصف به صفت نیک و بد است، شکل باطنی انسان هم دارای اوصاف خوب و بد است. به عبارت دیگر، خَلْق اختصاص به شکل و صورتی دارد که با چشم ظاهر درک می‌شود و خُلق اختصاص به قوای روحی و طبع باطنی دارد که با بصیرت و چشم دل درک می‌شود.


بنابراین اخلاق در اصطلاح، عبارت است از آن سلسله صفاتی که در نفس و روح انسان ثابت و ریشه‌دار است و منشأ صدور اعمال نیک، همچون راست‌گویی، انفاق، ایثار و جهاد یا اعمال بد همچون دروغ‌گویی می‌شود.
[۳] محمدی گیلانی، محمد، درس‌های اخلاق اسلامی، ص۲۳، قم، سایه، الهادی، چ۱، ۱۳۷۴ش.



درباره نقش اخلاق در زندگی به موارد زیر اشاره می‌کنیم:

۳.۱ - اخلاق نیکو

نقش اخلاق اسلامی، در محیط زندگی فردی و اجتماعی هر انسان، بسان خورشیدی تابان است که طراوت و شادابی را برای جامعه به ارمغان می‌آورد و بستر صفا، صمیمیت، صداقت، محبت و اخوت را برای زیستن می‌گستراند تا همگان با چهره‌هایی باز و بشاش در یک فضای با صفای بهاری، چون گل‌ها زندگی کنند. اخلاق نیکو، روان‌ها را شاداب و همه را برادر و عضو یک خانواده می‌سازد. کنفسیوس مربی بزرگ چین معتقد است که اضطراب، آشوب و عدم اطمینان، امراضی هستند که یگانه داروی آن‌ها مکارم اخلاق است.
[۴] تهرانی، جوادسعید، اسلام و تجدید حیات معنوی جامعه، ص۶۳، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۵۹ش.

هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرب به خداوند است. اخلاق پسندیده اساسی‌ترین راه وصول به این مقصد است. پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) نیز برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده است.
[۵] قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج۱۰، ص۴۱۱.


اخلاق نیکو، می‌تواند نقش فراوانی در زندگی انسان داشته باشد. لکن به خاطر طولانی شدن و رعایت اختصار به بیان برخی از آثار اخلاق می‌پردازیم:

۳.۱.۱ - طولانی شدن عمر

اخلاق پسندیده موجب آبادی جامعه و طولانی شدن عمر می‌شود.

۳.۱.۱.۱ - حدیثی از امام صادق

امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «نیکوکاری و حُسن خُلق، خانه‌ها را آباد کند و بر عمرها بیفزاید».
اخلاق شایسته، محبت را جلب می‌کند. در سایه محبت، اتحاد و پیوند اجتماعی محکم‌تر می‌شود. با استحکام پیوند اجتماعی، جامعه با همکاری هم‌دیگر به آبادی محیط می‌پردازند. می‌دانیم که بسیاری از بیماری‌ها، سرچشمه روانی دارد، چنین بیماری‌هایی از عمر می‌کاهد و مرگ را نزدیک می‌کند؛ ولی اخلاق نیکو، بیماری‌های روحی را از بین می‌برد و در نتیجه از مرگ‌های زودرس جلوگیری می‌کند و به نشاط و طراوت بدن می‌افزاید و به بقای بدن کمک می‌کند.

۳.۱.۲ - نمونه کردن امت

حُسن خُلق، دل‌ها را می‌رباید و امت اسلامی را امت نمونه و نیرومند می‌سازد.

۳.۱.۲.۱ - کلام خداوند

قرآن کریم می‌فرماید: «تو از پرتو و رحمت الهی، در برابر آن‌ها نرم شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می‌شدند».

۳.۱.۳ - کرامت و بزرگواری انسان

اخلاق اسلامی، سبب کرامت و بزرگواری انسان می‌شود و راه کام‌یابی و بهتر زیستن را به انسان عرضه می‌کند.

۳.۱.۳.۱ - حدیثی از امام علی

امام علی (علیه‌السلام) فرموده است: «اگر ما، نه امید به بهشت داشتیم و نه ترسی از دوزخ، نه ثوابی وجود داشت و نه عقابی، عقلاً شایسته و وظیفه ماست که در طلب مکارم اخلاق و صفاتی باشیم که سبب کرامت و بزرگواری است؛ زیرا این صفات است که انسان را به کام‌یابی می‌رساند».

۳.۱.۴ - ایجاد محبت در زندگی

اخلاق شایسته، سبب ایجاد محبت در تمام محیط زندگی است.

۳.۱.۴.۱ - حدیثی از حضرت علی

امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «حُسن الخلق یورث المحبّة و یویّد المروّة؛ حُسن خلق و اخلاق پسندیده سبب محبت خدا و خلق، و منشأ مروت و فتوت و مردانگی است».

۳.۱.۵ - افزایش رزق

اخلاق نیک موجب افزایش رزق انسان می‌شود.

۳.۱.۵.۱ - حدیثی از حضرت صادق

امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «حُسن الخلق یزید فی الرزق؛ «حُسن خلق رزق را زیاد می‌کند».

۳.۱.۶ - گوارا شدن زندگی

اخلاق نیکو، زندگی را برای انسان با صفا و گوارا می‌سازد.

۳.۱.۶.۱ - حدیثی از امیرالمؤمنین

امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «لا عیش اَهناً من حُسن الخلق ؛
[۱۴] الهی قمشه‌ای، ده مقاله در حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی، ص۱۲۴، قیام، نهضت، چ۱، ۱۳۷۴ش.
هیچ زندگی‌ای گواراتر از حُسن اخلاق نیست».

۳.۲ - اخلاق ناپسند

در روایات اسلامی زیان‌های اخلاق بد در زندگی فردی و اجتماعی انسان، مورد بحث قرار گرفته است که به بیان فرازهایی از آن پرداخته می‌شود:

۳.۲.۱ - سبب وحشت نزدیکان و نفرت دیگران

اخلاق زشت موجب وحشت نزدیکان و نفرت دیگران می‌گردد.

۳.۲.۱.۱ - حدیثی از امیرمؤمنان

امیرالمؤمنین، علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «سوء الخلق یوحش القریب و ینفر السعید؛ بداخلاقی نزدیک را به وحشت می‌اندازد و برای دیگران نفرت‌آور است».

۳.۲.۲ - از بین رفتن محبت و دوستی

بد اخلاقی، موجب زایل شدن محبت و دوستی می‌گردد:

۳.۲.۲.۱ - روایتی از امام علی

امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «سوء الخلق یوحش النفس و یرفع الانس؛ بد خُلقی، موجب وحشت انسان و زایل شدن اُنس و دوستی می‌گردد».

۳.۲.۳ - کم شدن رزق و روزی

اخلاق بد، رزق و روزی را از زندگی کم می‌کند.

۳.۲.۳.۱ - روایتی از حضرت علی

امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) فرموده: «شخص بد خُلق تنگ روزی است».
[۱۷] الهی قمشه‌ای، مهدی، ده مقاله در حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی، ص۱۲۴، قیام، نهضت، چ۱، ۱۳۷۴ش.



قرآن کریم، کتاب جامع و جاودانه‌ای است که به تمام نیازهای معنوی و مادی انسان پاسخ گفته است و راه‌ورسم زندگی با طراوت را مشخص کرده. از لابه‌لای آیات قرآن می‌توان دستورات اخلاقی فراوانی به دست آورد که به ذکر بعضی از آن‌ها بسنده می‌شود:

۴.۱ - دروغ‌پردازی

قرآن کریم، مردم را از شایعه‌سازی و دروغ‌پردازی منع می‌کند؛ زیرا ممکن است حیات و زندگی دسته‌ای را به خطر‌ اندازد یا به قیمت آبروی جمعیتی تمام شود؛ لذا قرآن کریم برای جلوگیری از چنین خطری، به مسلمانان دستور می‌دهد که به هر گزارش و خبر بی‌اساس، ترتیب اثر ندهند. «ای افراد با ایمان! هرگاه فاسقی خبر می‌آورد، در خبر وی تحقیق کنید، مبادا «بر اثر گزارش بی‌اساس او) ندانسته به گروهی آسیب برسانید و بعد، از کرده خود پشیمان شوید».

۴.۲ - صلح

صلح و سازش که یکی از شیوه‌های اخلاق است، باید براساس عدل و داد استوار باشد. اگر دو دسته از مؤمنان با یکدیگر جنگ کنند، میان آنان صلح دهید و اگر یکی بر دیگری تجاوز کرد، با طبقه متجاوز جنگ کنید تا به فرمان خدا برگردد و اگر به فرمان خدا بازگشت، میان آنان با عدل و داد آشتی بدهید. به‌راستی خدا افراد دادگر را دوست دارد.

۴.۳ - تمسخر

هیچ مسلمانی حق ندارد مسلمانی را مسخره کند: «ای افراد با ایمان! گروهی گروهی دیگر را مسخره نکنند».

۴.۴ - عیب‌جویی

عیب‌جویی در اسلام ممنوع است: «وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ»؛ «به یکدیگر طعنه مزنید و عیب‌جویی نکنید.«وای بر هر عیب‌جوی مسخره‌کننده‌ای».

۴.۵ - القاب زشت

با القاب بد و زشت هم‌دیگر را صدا نزنید: «وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ»؛ «با القاب بر یک دیگر یاد مکنید».

۴.۶ - بدگمانی

بدگمانی در اسلام حرام است، نسبت به هم‌دیگر بدگمان نباشید: «ای افراد با ایمان! از بسیاری از گمان‌های بد بپرهیزید؛ زیرا برخی گمان‌ها گناه (و بی‌اساس) است.

۴.۷ - جاسوسی

جاسوسی و دخالت در امور نهانی مردم صحیح نیست: «وَلَا تَجَسَّسُوا».

۴.۸ - غیبت

غیبت هم‌دیگر را نکنید: «هیچ‌یک از شما دیگران را غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد».

۴.۹ - تقوا

معیار را تقوا قرار دهید، مسائل نژادی، طبقاتی و فامیلی ملاک نیست: «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را از تیره‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. گرامی‌ترین شما نزد خداوند، باتقواترین شماست».

۴.۱۰ - تکبر

با تکبر راه رفتن برای یک مسلمان سزاوار نیست: «بر روی زمین با تکبر راه مرو، تو نمی‌توانی زمین را بشکافی و طول قامتت هرگز به کوه‌ها نمی‌رسد».

۴.۱۱ - عدالت

عدالت در تمام امور باید مراعات شود: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! کاملاً قیام به عدالت کنید».

۴.۱۲ - نیکی به پدر و مادر

به پدر و مادرتان نیکی کنید: «ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند ...».
آیه‌هایی که در مورد اخلاق در قرآن ذکر شده، زیاد است. می‌توانید با مراجعه به تفاسیر موضوعی قرآن، آیات مورد نظرتان را به دست آورید.


۱. واثقی، قاسم، درس‌هایی از اخلاق مدیریت، ص۱۳، سازمان تبلیغات اسلامی، چ۳، ۱۳۷۴ش.
۲. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، ص۲۹۷.    
۳. محمدی گیلانی، محمد، درس‌های اخلاق اسلامی، ص۲۳، قم، سایه، الهادی، چ۱، ۱۳۷۴ش.
۴. تهرانی، جوادسعید، اسلام و تجدید حیات معنوی جامعه، ص۶۳، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۵۹ش.
۵. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج۱۰، ص۴۱۱.
۶. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۱۰۰، باب حُسن خُلق، علمیه، چاپ‌خانه حیدری.    
۷. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    
۸. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۳، ص۴۷۹، چاپ‌خانه مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.    
۹. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ص۳۴۷.    
۱۰. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ص۳۴۷.    
۱۱. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۳، ص۴۸۹، چاپ‌خانه مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.    
۱۲. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۳، ص۴۷۵، چاپ‌خانه مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.    
۱۳. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۸، ص۳۴۹، چاپ‌خانه مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.    
۱۴. الهی قمشه‌ای، ده مقاله در حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی، ص۱۲۴، قیام، نهضت، چ۱، ۱۳۷۴ش.
۱۵. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۳، ص۴۹۱، چاپ‌خانه مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.    
۱۶. محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۳، ص۴۹۱، چاپ‌خانه مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۲ش.    
۱۷. الهی قمشه‌ای، مهدی، ده مقاله در حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی، ص۱۲۴، قیام، نهضت، چ۱، ۱۳۷۴ش.
۱۸. حجرات/سوره۴۹، آیه۶.    
۱۹. حجرات/سوره۴۹، آیه۹.    
۲۰. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۱.    
۲۱. همزه/سوره۱۰۴، آیه۱.    
۲۲. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۱.    
۲۳. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۱.    
۲۴. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۲.    
۲۵. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۲.    
۲۶. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۲.    
۲۷. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۳.    
۲۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۳۷.    
۲۹. نساء/سوره۴، آیه۱۳۵.    
۳۰. احقاف/سوره۴۶، آیه۱۵.    




سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اخلاق و نقش آن در زندگی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۱/۰۸.    







جعبه ابزار