ابن قتیبه دینوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، عیون الاخبار، المعارف.
پرسش: ابن قتیبه دینوری کیست؟
پاسخ: ابن قتیبه دینوری یکی از نویسندگان عصر عباسی است که کتاب‌های متعددی تألیف کرده است. وی در سال ۲۷۰ یا ۲۷۶ قمری از
دنیا رفت. اگرچه وی معاصر با محدثان بزرگی از
اهل سنت بود، ولی شهرتش مدیون روایتگری و
حدیث‌نگاری نیست؛ بلکه بیش‌تر شهرت او به خاطر کتاب‌های فراوانی است که در علوم مختلف نوشته است.
ابومحمد عبدالله بن مسلم دینوری (۲۱۳ ـ ۲۷۶ق)، مشهور به ابن قُتیبه دینوری، نویسنده و دانشمند بزرگ عصر عباسی است. از زندگی وی، به رغم شهرت عظیمی که از زمان
حیات کسب کرده بود، اطلاعات بسیار اندکی در دست است و منابع در این باب به گفتاری مختصر و گاه ضد و نقیض بسنده کرده‌اند.
برخی نویسندگان، محل ولادتش را شهر
کوفه، و برخی نیز وی را متولد
بغداد دانسته‌اند.
در سال وفات وی نیز اختلافاتی به
چشم می‌خورد؛ برخی سال و ماه وفات او را
رجب سال ۲۷۶ دانسته و برخی دیگر، ماه [[|ذی‌القعده]] سال ۲۷۰؛ ولی با توجه به برخی نشانه‌ها، سال ۲۷۶ صحیح‌تر به نظر می‌آید.
ابن قتیبه در بغداد از
اسحاق بن راهویه سماع حدیث داشت.
وی علوم
لغت و
زبان را از
ابوحاتم سجستانی فرا گرفت.
از شاگردان وی می‌توان به فرزندش قاضی
احمد بن عبدالله،
عبیدالله سکّری،
عبیدالله بن
احمد بن
بکر و
عبدالله بن
جعفر بن
رستویه نحوی اشاره کرد.
اگرچه وی معاصر با
محدثان بزرگی از
اهل سنت بود، ولی شهرتش مدیون روایتگری و
حدیث‌نگاری نیست؛ بلکه بیش‌تر شهرت او به خاطر کتاب‌های فراوانی است که در علوم مختلف نگاشته که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود.
آثار ابن قتیبه دینوری، عبارت‌اند از:
۱. کتاب
الوزراء؛
۲. کتاب
صناعة الکتابة؛
۳. کتاب
الوحش؛
۴. کتاب
الصیام؛
۵. کتاب
غریب الحدیث؛
۶. کتاب
معانی القرآن؛
۷. کتاب
القراءات؛
۸. کتاب
المعارف؛
۹. کتاب
عیون الاخبار؛
۱۰. کتاب
دلائل النبوة؛
۱۱. کتاب
جامع الفقه؛
۱۲. کتاب
الفقیه؛
۱۳. کتاب
تقویم اللسان؛
۱۴. کتاب
التسویة بین العرب و العجم؛
۱۵. کتاب
القلم؛
۱۶.
تاریخ ابن قتیبة؛
۱۷. کتاب معانی القرآن؛
۱۸.
الامامة و السیاسة.
در این بین چند مورد از مهم‌ترین کتاب‌های وی به طور اجمالی معرفی می‌شود.
این
کتاب در واقع یک
دایرة المعارف تاریخی در عصر خود محسوب می‌شود و در آن از سرگذشت
رجال قرن اول تا نیمه اول قرن سوم هجری که هر کدام به نحوی در
حیات سیاسی و علمی آن ایام مؤثر بوده‌اند، سخن رفته است. در این کتاب از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و اصحابش و از
خلفا،
اشراف، فرماندهان بزرگ، رهبران قیام‌ها،
تابعان،
محدثان،
فقها،
راویان اشعار و ... یاد شده است.
ابن قتیبه در مقدمه کتاب، انگیزه تألیف آن را این گونه بیان می‌کند:
«دیدم بسیاری از اشراف از نسبشان بی‌اطلاع‌اند و گذشتگان خود را نمی‌شناسند؛ از
قریش کسانی بودند که نمی‌دانستند چه نسبتی با
پیامبر دارند، یا از فرزندان پادشاهان
عجم که حال پدران و زمانشان را نمی‌شناختند؛ و دیدم افرادی که خود را به اشخاصی که نسلشان منقرض شده بود، منتسب می‌کردند؛ مانند مردی که خود را از نسل ابوذر می‌دانست؛ درحالی‌که نسل او منقرض شده بود».
بدین‌گونه او به‌سان سایر مؤلفین اخبار، به بحث در مورد ابتدای
خلقت پرداخته و طبعاً برای ورود به بحث از
تورات استفاده نموده و از داستان
آدم و فرزندان او آغاز و از پیامبرانی مانند
ادریس،
نوح و
عیسی (علیهم‌السلام) یاد کرده است.
آن‌گاه از
انساب عرب و از تیره
عدنان،
قبیله قریش و سپس از قبایل یمنی (
حمیر و
کهلان) یاد کرده، به دنبال آن به بحث درباره
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) پرداخته است و سپس از
اصحاب و
تابعین و پادشاهان و موارد زیادی دیگری درباره
اعراب جاهلی و
دین و آیین آنها.
تمام موارد فوق هر چند به اختصار آمده، اما با توجه به
شخصیت نویسنده و قدمت اثر، این تألیف، کتابی ارزشمند به شمار می‌آید.
کتاب «
عیون الاخبار» در ده فصل (کتاب) جداگانه به ترتیب زیر تقسیم شده است:
در آن روایاتی در مورد موقعیت پادشاهان و حالات مختلفشان و نیز آن‌چه مورد احتیاج درباریان است، نقل شده است.
در آن اخباری از آداب
جنگ و حیله‌های آن و توصیه‌هایی به سپاهیان (مانند تعداد نفرات، سلاح، چهارپایان و آن‌چه در سفر و مسیر لازم می‌آید و نیز گزارش‌هایی از ترسوها، شجاعان، شهرها و ...) آمده است.
حاوی اخباری از راه‌های رسیدن به بزرگی و بزرگواری در جوانی و وسایل آن، همت نیک،
اختلاف اراده،
کبر،
عجب،
غضب،
فقر،
تجارت،
خرید و فروش، کردار
اشراف و بزرگان و ... نقل شده است.
در آن روایاتی درباره همانندی‌های مردم در طبایع و اخلاق‌های زشت؛ مانند
حسد، و...و از طبایع
حیوانات، مردم،
جن،
گیاهان و...آمده است.
دربردارنده اخباری از
دانش،
دانشمندان، شاگردان، کتاب‌ها، حفظیات،
قرآن و...وصیت‌هایی به ادب آموزان است.
در آن مطالبی از زاهدان و
کلام آنها در
زهد و
دعا و
مناجات و از مقام زاهدان نزد
خلفا و ملوک و موعظه‌های آنها و ... نقل شده است.
در آن از برگزیدگان دوستان و اخباری از
مهربانی و
دوستی و آن‌چه بر دوستان
واجب است (مانند
زیارت هم‌دیگر، خداحافظی،
عیادت، و...) سخن رفته است.
در آن از برآوردن حاجات،
صبر،
هدیه،
رشوه، احوال گدایان در هنگام سؤال،
قناعت و
حرص یاد شده است.
در آن اخباری از غذاهای پاک، شیرینی‌جات،
شیر،
خرما،
گرسنگی،
روزه، مهمانی، اخبار بخیلان، خوردن دارو، ضررها و فواید غذاها و ... آمده است.
در آن اخباری از اختلافات اخلاقی
زنان،
حسن و
جمال و سیاست‌های زنان و خطبه‌های معروف
نکاح، اخبار عاشقان
عرب و ... آمده است.
بدین ترتیب در عیون الاخبار، غالب موضوعات روزمره مربوط به تمام طبقات به
چشم می‌خورد و مطالب آن از تنوع شایانی برخوردار است.
در میان آثار منسوب به ابن قتیبه از کتابی به نام «الامامة و السیاسة» یاد شده است. این
کتاب که به «
تاریخ الخلفاء» نیز شهرت دارد. درباره تاریخ خلفای بعد از
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) تا عهد
امین و
مأمون صحبت به میان آورده و از شروط
خلافت و مباحث مرتبط به آن بحث کرده است.
این کتاب از دیدگاه تاریخی ارزشمند بوده و به مباحث مهمی چون
واقعه حرّه در زمان
یزید پرداخته، ولی برخی به دلایلی نسبت این کتاب به ابن قتیبه را مورد
تردید قرار داده‌اند؛ مانند این‌که کسانی که آثار او را نقل کرده‌اند، از این اثر نام نبرده‌اند و نیز کتاب فاقد مقدمه است؛ در حالی که معمولاً ابن قتیبه در آغاز کتاب‌هایش مقدمه‌ای می‌آورد.
البته برخی نویسندگان با بیان قرائن و شواهد دیگری درصدد اثبات این کتاب برای ابن قتیبه بوده و این نسبت را ثابت دانسته‌اند.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ابن قتیبه دینوری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۵/۱۸.
