چیستی تعصب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: تعصب، تعصب ناروا، تعصب پسندیده.
پرسش: تعصب داشتن به چه معنا است و تعصب ورزیدن در چه مواردی گناه ندارد؟
پاسخ: تعصب در لغت، یعنی طرف‌داری، پافشاری و هواداری کردن از کسی یا چیزی است و در اصطلاح، یعنی سعی نمودن در حمایت از خود یا چیزی که نسبتی با او دارد؛ مانند دین و مال و قبیله و عشیره و اهل شهر و امثال این‌ها. حال این حمایت یا با گفتار و یا به وسیله عمل است.
معنای لغوی تعصب، یعنی طرف‌داری، پافشاری و هواداری کردن از کسی یا چیزی است.
معنای اصطلاحی آن، یعنی سعی نمودن در حمایت از خود یا چیزی که نسبتی با او دارد؛ مانند
دین و مال و
قبیله و عشیره و اهل شهر و امثال این‌ها. حال این حمایت یا با گفتار و یا به وسیله
عمل است.
اما آنچه را که
انسان از آن حمایت می‌کند یا به قول معروف، سنگش را به سینه می‌زند و در دفع بدی از آن می‌کوشد، اگر چیزی باشد که حفظ و حمایت آن لازم و ضروری باشد و در حمایت کردن از آن از
حق تجاوز نکرده و انصاف را رعایت می‌کند، کاری پسندیده و نیکوست که از آن تعبیر به
غیرت می‌شود و اگر چیزی که از آن حمایت می‌کند، شرعاً خوب نیست؛ یا در حمایت از
حق و انصاف تجاوز می‌کند و به
باطل داخل می‌شود، این قسم ناپسند و زشت است.
آنچه که در روایات
معصومین (علیهم‌السلام) از تعصب ورزیدن نهی شده و مورد نکوهش قرار گرفته است، به این قسم از تعصب اشاره دارد.
از
امام سجاد (علیه‌السلام) وقتی از عصبیت می‌پرسند می‌فرماید: عصبیت آن نیست که شخصی
قبیله خود را دوست داشته باشد؛ بلکه تعصب ناپسند آن است که انسان قبیله و خویشان خود را بر
ظلم یاری نماید و بر روی اشتباهات و کج‌روی‌ها و کارهای ناپسند آنها پافشاری داشته باشد.
پیامبر گرامی اسلام در این باره می‌فرماید:
«هر کس به قدر حبه خردلی
عصبیت در دل او باشد،
خدا در روز قیامت او را با اعراب جاهلیت محشور خواهد کرد».
بنابراین آن تعصبی که نتیجه‌ای جز کتمان حق و تصدیق اهل
باطل و
شهادت به ناحق دادن ندارد، ناپسند بوده و هلاکت آدمی را به دنبال دارد.
درمان چنین تعصبی (تعصب ناپسند) این است که انسان در عواقب آن فکر و
اندیشه کند و انصاف به خرج دهد و در مسیر
حق، قدم بگذارد و بر اشتباهات و
انحرافات پافشاری نکند که عاقبت نیکویی نخواهد داشت؛ البته فکر نکنیم که انصاف داشتن و حق را به دیگری دادن چیز ساده‌ای است.
باز در
روایات داریم که
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «خبر می‌دهم شما را از سخت‌ترین چیزهایی که خدا بر خلقش
واجب کرده است، یکی انصاف داشتن است».
و اما آن تعصبی که خوب است و از صفات نیکو شمرده شده است و از آن تعبیر به
غیرت می‌شود، مسئله مهمی است که نباید با تعصبات نکوهیده اشتباه گرفته شود.
غیرت به این معناست که آدمی از
دین و ناموس و اولاد و اموال خود محافظت نماید؛ ولی از مسیر حق تجاوز نکند. غیرت در هر کدام از موارد ذکرشده، طریقه و روش خود را می‌طلبد؛ برای نمونه:
غیرت و تعصب در دین، آن است که انسان سعی و تلاش کند که بدعت‌های در دین را رد کرده،
تبعیت نکند و اجازه ندهد کسی به دین و اولیای دین اهانت کند. هم‌چنین ادعاهای باطل را سرکوب کرده و
شبهات را به بهترین صورت پاسخ‌گو باشد و در انتشار مسائل دینی و [[|حرام و حلال]]، نهایت تلاش خود را بنماید و در
امر به معروف و
نهی از منکر، کوتاهی نکند و با کسی که علناً
گناه کرده و اظهار
فسق و فجور می‌نماید، دست
دوستی ندهد و از دل هم که شده، بر آنها خشمگین باشد.
و اما غیرت و تعصب در ناموس آن است که از اهل خود غافل نباشد و از مسائلی که عاقبتی جز
فساد و ازهم‌گسیختگی نظام
خانواده ندارد، جلوگیری کند و البته در پیش‌گیری و جلوگیری از چنین مسائلی در خانواده و جامعه نباید از حد تعادل تجاوز کرده، به
افراط و تفریط گرایش پیدا کند.
اگر هم در مواردی جلوگیری می‌شود، با دلیل و منطق باشد، نه از روی
بغض و
کینه؛ مثلاً بی‌جهت نسبت به خانواده خود بدگمان نشود و بر آنها تنگ نگیرد و هم‌چنین غیرت در اولاد و
اموال نیز به مقتضای خود، باید مورد توجه قرار گیرد.
مثلاً در تربیت فرزندان، نهایت سعی و کوشش خود را بنماید و از طرفی از
مال حرام، پرهیز کرده، به دنبال
روزی حلال باشد و در راه حلال خرج نماید؛ تا خداوند هم که روزی‌رسان تمام موجودات است،
برکت در مال او قرار دهد.
در پایان، خلاصه بحث را با یکی از سفارشات حضرت علی (علیه‌السلام) در مورد دوری کردن از تعصبات سفیهانه و روی آوردن به تعصبات پسندیده متذکر می‌شویم.
در یکی از خطبه‌های معروف
نهج‌البلاغه به نام
خطبه قاصعه آمده است:
«
فَاِنَّکُمْ تَتَعَصَّبُونَ لِاَمْر مَا یُعْرَفُ لَهُ سَبَبٌ وَلاَ عِلَّةٌ؛ تعصبات بی‌دلیل شماست که موجبات تسلط
شیطان بر شما شده؛ چراکه شیطان هم
خلقت خود را بر
خلقت حضرت آدم برتری داد و به خاطر همین تعصب و
تکبر بی‌جا و بی‌دلیل او بود که از درگاه الهی رانده شد.
قرآن هم این تعصبات ناروا را یادآور شده و از
زبان سرمایه‌داران فسادزده و امت‌هایی که تعصبات بی‌جا و بی‌دلیل دارند می‌گوید: ما صاحبان فرزندان و اموال فراوانی هستیم و هرگز
عذاب نخواهیم شد.
در ادامه،
امیرالمؤمنین، علی (علیه‌السّلام) تعصبات نیکو را می‌شمرد و می‌فرماید:
برای اخلاق پسندیده و افعال نیکو و کارهای خوب
تعصب داشته باشید، همان افعال و کرداری که انسان‌های با
شخصیت و شجاعان خاندان
عرب و سران قبایل، در آنها پیشی می‌گرفتند؛ یعنی اخلاق پسندیده و
بردباری به هنگام
خشم و کردار و رفتار زیبا و درست و خصلت‌های نیکو و تعصب ورزیدن در حمایت کردن از پناهندگان و همسایگان و
وفاداری به عهد و پیمان و
اطاعت کردن از نیکی‌ها و پرهیز از تکبر و
خودپسندی، تلاش در جود و بخشش و پرهیز از
فساد در
زمین و غیره این‌هاست که انسان را رستگار می‌کند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «چیستی تعصب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۰/۱۷.
