نقش دعا در پویایی جامعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: دعا، پویایی جامعه.
پرسش: دعا چه تأثیراتی در پویایی جامعه دارد و آیا باعث سستی و عدم تلاش جهت حل مشکلات نمی‌شود؟
پاسخ:
قبل از هر چیز باید بدین نکته اشاره شود که آموزه‌های دینی که همگان را به
دعا و نیایش فرا خوانده، هرگز پیامشان این نیست که دعا به جای تلاش و کوشش در جهت حل مشکلات گذاشته شود؛ بلکه پیام دین آن است که هر کدام از دعا و تلاش در جای خود، اعمال شود و اگر بخواهد تلاش به جای دعا یا بالعکس گذاشته شود، مانند دو قطعه ماشین است که به جای یکدیگر کار گذاشته شود، در نتیجه هرگز ماشین حرکت نخواهد کرد.
جهان مانند چشم و خال و ابروست
که هر چیزی به جای خویش نیکوست
دعا و تلاش هر کدام در جای خود مفید، مؤثر، لازم و ضروری است و دلیل بسیار روشن این قضیه عملکرد
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و
اهل بیت (علیهم‌السلام) است که در عین حالی که آن همه دعا و نیایش و
شب‌زنده‌داری داشته‌اند، در همه صحنه‌های سیاسی، اجتماعی، نظامی، اقتصادی و امثال آن بیش‌ترین تلاش و کوشش را داشته‌اند و در میدان
جنگ و
جهاد، از همه فعال‌تر و در کار و تولید و امور اجتماعی تلاش می‌کردند.
کارهای
امیرالمؤمنین،
علی (علیه‌السلام) در نخلستان‌های
کوفه و
مدینه در جهت تلاش و امور اقتصادی و وقف باغ‌ها و قنات‌ها برای فقرا و کمک به مستمندان از دست‌رنج خود، و هم‌چنین رزم و جنگ و جهاد و شمشیر زدن ایشان در صحنه‌های جهاد از سوی دیگر، و درعینحال ناله‌های شبانه و دعاها و نیایش‌های حضرت در دل
شب، بهترین شاهد بر مدعاست.
از این‌گونه حقایق چنین معلوم می‌شود:
هرگز دعا مانع پویایی و تلاش اجتماعی و اقتصادی و نظامی (دفاعی) و امثال آن نمی‌شود؛ چنان‌که در حالات
ائمه (علیهم‌السلام) نیز شواهد فراوان در این باره وجود دارد.
با توجه به پیام اصلی دین به‌خوبی روشن می‌شود که
خداوند متعال دعا و تلاش را هر کدام در جای خود خواسته است و هرگز به دعایی که موجب سستی فردی و اجتماعی بشود، سفارش نکرده است.
معنویت دعا و نیایش را باید در کنار تلاش و کوشش در زمینه‌های مختلف همراه هم باید داشت و هرگز نباید دعا را فدای تلاش اجتماعی و اقتصادی کرد و یا بالعکس و اگر بخواهیم در میان
علما نیز این مسئله را جست‌وجو کنیم، می‌بینیم که هیچ‌گاه دعا و نیایش آن‌ها را از کار و تلاش‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی، و جنگ و جهاد و امثال آن باز نداشته است و در این رابطه به نمونه‌های فراوان برخورد می‌کنیم؛ مثلاً در میان
مسلمانان صدر
اسلام افرادی چون
ابوذر،
سلمان،
مقداد،
مالک اشتر و افرادی از این قبیل بودند که در شب مشغول دعا و نیایش و در
روز در جهت مسائلی چون جهاد و کارهای سیاسی و اجتماعی می‌پرداخته‌اند.
در میان علمای بزرگ نیز افراد فراوانی هستند که دعا و نیایش‌ها، نه‌تنها آنان را از کارهای اجتماعی و تلاش در جهت امور اجتماعی باز نداشته است، بلکه در سایه برکت‌های دعا و نیایش موفقیت‌های چشم‌گیری در مسائل سیاسی و اجتماعی به دست آورده‌اند که از آن میان می‌توان به
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) و شاگردان راستین او اشاره کرد. بنابراین دعا و نیایش نه‌تنها باعث کسالت اجتماعی انسان نمی‌شود، بلکه موتور محرکه پویایی و تلاش انسان‌های الهی محسوب می‌شود.
در روایتی از
امام صادق (علیه‌السلام) آمده که ایشان فرمودند: چهار کس دعایشان مستجاب نمی‌شود؛ از جمله: «
رجلٌ جالسٌ فی بیته یقول: اللهم ارزقنی، فیقال له: الم آمرک بالطلب»؛
از جمله کسانی که دعایش مستجاب نخواهد شد، کسی است که در خانه خود بنشیند و بگوید: خدایا به من
روزی بده، پس به او گفته شود: آیا به تو دستور ندادم که به جست‌وجوی
رزق و روزی برو».
از این‌گونه
روایات به دست می‌آید که
اسلام از پیروان خود دعا و تلاش را در کنار هم خواسته است و دعای بدون تلاش را نمی‌پذیرد؛ پس دعا نه‌تنها موجب سستی نمی‌شود، بلکه سبب تلاش بیش‌تر خواهد شد؛ چون اگر کسی می‌خواهد مثلاً رزق و روزی او افزوده شود، باید در ضمن دعا و
توکل به خدا و خواستن روزی از او، خودش نیز تلاش کند.
دین همان‌طور که سفارشات فراوان به دعا کرده است، درباره تلاش و کوشش نیز فرموده: «
لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى»؛
یعنی «برای انسان حاصلی جز تلاش او نیست».
در ذیل
تفسیر این
آیه آمده: سعی در اصل
لغت به معنی راه رفتن سریع است که به مرحله دویدن نرسیده، ولی غالباً به معنی تلاش و کوشش به کار می‌رود، از این آیه به دست می‌آید که
اسلام روی سعی و تلاش توجه خاصی کرده و همگان را به تلاش در انجام کار ـ چه در امور دنیا و چه در امور آخرت ـ فرا خوانده است.
نکته دیگر آن است که همان‌طور که دعا موجب پویایی فردی می‌شود و فرد با
دعا و تلاش موجب پویایی جامعه خواهد شد؛ زیرا:
اولاً پویایی جامعه از طریق پویایی افراد جامعه حاصل می‌شود، اگر افراد جامعه با دعا و تلاش (با هم) به پیش بروند، طبیعی است که جامعه به پیش خواهد رفت.
ثانیاً: پویایی در یک جامعه اسلامی تنها محدود به امور اقتصادی و مالی و مادی نیست؛ بلکه در جامعه اسلامی پویایی به آن است که جامعه در همه ابعاد فرهنگی، اقتصادی، معنوی، دینی، اخلاقی و امثال آن پویا شود.و گرنه اگر در بُعد اقتصادی و پیشرفت پویا باشد و در ابعاد معنوی و اخلاقی و فرهنگی عقب‌گرد داشته باشد، هرگز نمی‌توان آن جامعه را یک جامعه پویا نامید.
مطلب دیگر آن است که همان‌طور که کار و تولید و تلاش افراد جامعه سبب پویایی در ابعاد مادی
زندگی انسان می‌شود، دعا نیز به نوبه خود سبب رشد افراد جامعه در جهت
اخلاق،
فرهنگ،
معنویت و امثال آن می‌شود و از این طریق پویایی معنوی و اخلاقی و فرهنگی جامعه تامین می‌شود.
بنابراین دعا نه‌تنها سبب سستی جامعه نمی‌شود، بلکه بخشی مهم از پویایی و تکامل جامعه در سایه دعا تأمین می‌شود.
خداوند متعال در
قرآن کریم می‌فرماید: «
رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَاِقَامِ الصَّلَاةِ وَاِیتَاءِ الزَّکَاةِ ...»؛
یعنی «مردانی که نه
تجارت و نه دادوستدی آنان را از
یاد خد ا و بر پا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمی‌دارد».
این آیه مبارکه پیام عمیقی دارد؛ زیرا از سویی اشاره دارد که کارهای روزمره زندگی انسان‌های الهی را از یاد خدا و نیایش‌ها باز ندارد و درعینحال که در جهت تامین زندگی تلاش می‌کند، تلاش او همواره و همراه با یاد خدا باشد، در واقع این‌چنین افراد دو نوع پویایی مادی و معنوی را با هم می‌خواهند و جای
تردید نیست که جامعه با چنین افراد پویایی به کمال حقیقی خواهد رسید.
نکته دیگر که شاید بتوان از این آیه به دست آورد آن است که چگونگی
ذکر و
یاد خدا در پویایی انسانی افراد جامعه، به‌خوبی مشخص شده است؛ زیرا این آیه در واقع الگو و نمونه پویایی را به انسان‌ها ارائه می‌دهد و می‌فرماید: کسانی که در دو محور
زندگی دنیایی و اخروی خود هم‌زمان تلاش می‌کنند، افرادی هستند که در واقع
دنیا و آخرت را با هم جمع کرده‌اند.
نکته قابل توجه دیگر این‌که جامعه‌ای که هدفی بلند و غایتی عالی داشته باشد،
امید به آینده بیش‌تری خواهد داشت و در نتیجه کارآیی افزون‌تری می‌یابد و در همه شئون
زندگی، از جامعه‌ای که امید روشنی به آینده و غایت متعالی ندارد، پویاتر است و
دعا زمینه بسیار خوبی برای تقویت امید و توجه به آن غایت متعالی است.
۱. مرتضی مطهری، آزادی معنوی، صدرا، ۱۳۷۸ ش.
۲. امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، نشر آثار امام، ۱۳۷۷ ش.
۳. جوادی آملی، حیات حقیقی انسان در قرآن، مرکز اسراء قم، ۱۳۸۲ ش.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «نقش دعا در پویایی جامعه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۰۷.
