• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شهودی بودن قرب الهی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: نزدیکی به خدا، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، قرب، شهود، عرش، مکان خداوند، عالم.

پرسش: طبق آیه «فَکاَنَ قابَ قوسینِ اَو اَدنی»
[۱] نجم/سوره۵۳، آیه۹.    
نزدیکی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) به خدا ثابت می‌شود، آیا این آیه و مفاد آن با آیات و روایاتی که می‌گویند خدا در همه جا هست و در نتیجه نزدیکی به او معنایی ندارد، در تضاد نیستند؟ عرش الهی چگونه است؟

پاسخ: منظور از «قُرب» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) قرب معنوی و «شهود کامل» مراد است نه قرب جسمانی و مکانی.
رؤیت با قلب هم، نوعی ادراک شهودی است. رؤیت ممکن است حسی، نوری و یا قلبی باشد که دیدن خدا، با رؤیت قلبی حاصل می‌شود نه با رؤیت حسی و نوری.
[۲] طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    
پس خداوند مکانی خاص ندارد و جسمیت هم در مورد خدا معنا ندارد.
عرش الهی هم به معنای تاج و تخت شاهانه نیست؛ بلکه مراد از عرش، مرکز تدبیر و فرمان‌روایی جهان هستی است و در حقیقت عرش الهی همان ملکوت الهی است که صورت جسمانی برای آن قابل تصور نیست.
بنابراین با پذیرش جهانی وسیع‌تر از جهان طبیعت (مانند عرش، ملکوت و...) و به دنبال آن، شهودی و معنوی بودن قرب الهی، جواب سؤال روشن می‌گردد.


پیش از پرداختن به سؤال و جواب، یک اصل و نکته کلیدی به عنوان پیش‌فرض قابل بیان است و آن این‌که: «بدون پذیرش جهانی وسیع‌تر از عالَم طبیعت، نمی‌توان افکار بشری را از بُن‌بست جهان نجات داد».
[۳] جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، ج۱، ص۲۴، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول.
این نکته کلید بحث‌های اعتقادی و فراطبیعی است.

اما تفسیر کوتاهی از آیه ۸ و ۹ از سوره نجم، بدین شرح است:

«ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی، فَکاَنَ قابَ قوسینِ اَو اَدنی»؛
[۴] نجم/سوره۵۳، آیه۹.    
«تا آن که فاصله‌ او (با پیامبر) به‌ اندازه‌ فاصله‌ دو کمان یا کم‌تر بود».

۲.۱ - معنای قاب

کلمه «قاب» و کلمه «قیبَ» مانند کلمه قَادَ و قیدَ، به معنای مقدار هر چیز است.
[۵] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۹، ص۲۸۶.    


۲.۲ - معنای قوس

کلمه قوس به معنای کمان است که در تیراندازی استفاده می‌شود. این کلمه در لغت مجازاً بر «ذراع» هم اطلاق می‌شود و معنای جمله این است که دوری او به قدر دو قوس یا به قدر دو ذراع و یا کم‌تر از آن بوده است.
[۶] طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    
[۷] طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۲۸ ۲۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    


۲.۳ - مکان نداشتن خداوند

آن‌چه مسلم است این است که، خداوند نه مکانی دارد و نه جسمی:

«لاتُدرِکهُ الاَبصارُ و هُوَ یُدرِکُ الاَبصارُِ؛
[۸] انعام/سوره۶، آیه۱۰۳.    
«دیدگان، او (خدا) را درنیابد و او دیدگان را دریابد».

«فَاَینَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِِ»؛
[۹] بقره/سوره۲، آیه۱۱۵.    
«پس به هر جا روی آورید، رو به سوی خدا است».

۲.۴ - دیدگاه مفسران

در رابطه با این آیه، برخی مفسران می‌گویند، معنای این آیه از اسرار غیبی است که از همه ما پوشیده و پنهان است؛ ولی اگر این آیات را به معنای یک نوع شهود و قرب‌ خاص معنوی تفسیر کنیم، تمام این مشکل‌ها برطرف خواهد شد. خدا را از طریق دیده دل و عقل می‌توان مشاهده کرد.
[۱۰] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۰، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    


۲.۴.۱ - حدیثی از امام علی

و این همان است که امام علی (علیه‌السلام) در جواب ذعلب یمانی فرمود: «لاتٌدرِکهُ العُیونَ بِمُشاهَدَةِ العِیانِ، ...»؛
[۱۱] امام علی (علیه‌السلام)، نهج‌البلاغه، شریف رضی، ص۳۹۹، خطبه ۱۷۹.    
یعنی «دیده‌ها هرگز او (خدا) را آشکار نمی‌بینند؛ اما دل‌ها با ایمان درست او را درمی‌یابند. خدا به همه چیز نزدیک است نه آن‌که به اشیا‌ چسبیده باشد؛ از همه چیز دور نه آن‌که از آنها بیگانه باشد، گوینده است نه با‌ اندیشه و تفکر ...».

۲.۵ - مقام شهود کامل پیامبر

از مجموع آیات و قراین چنین به دست می‌آید که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در عین این‌که دارای مقام شهود بوده، در طول عمر مبارکش دو مرتبه چنان اوج گرفت که به مقام «شهود کامل» نائل گردید: ۱. یکی در آغاز بعثت؛ ۲. دیگری هنگام معراج
[۱۲] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۲، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
آن‌چنان به خدا نزدیک شد و بر بساط قرب او گام گذاشت که بسیاری از فاصله‌ها و حجاب‌ها برچیده شد و مقامی که حتی جبرئیل امین یعنی مقرب‌ترین فرشته الهی، از وصول به آن عاجز بود.

۲.۶ - مراد از قاب قوسین

عبارت «قاب قوسین» به صورت کنایه و بیان شدت قرب است، نه فاصله‌ مکانی تا با قوس و ذراع سنجیده شود.

۲.۷ - مراد از رؤیت

مراد از رؤیت همان شهود باطنی است.
[۱۳] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۰ ۴۹۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
[۱۴] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۲، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    


۲.۸ - دیدگاه جوادی آملی

استاد جوادی آملی می‌فرماید: معراج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) با دیدن آن همه عجایب و گشودن آن همه اسرار، تنها در خور شأن نبیّ خاتم است که کسی از اولین و آخرین، بدان پایه راه نیافته است. این همان قرب شدید و قرب معنوی است.
[۱۵] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، وحی و نبوت در قرآن، ج۳، ص۲۳۷، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.
[۱۶] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، وحی و نبوت در قرآن، ج۳، ص۳۶۰، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.


تفسیر کوتاهی از آیه ۱۷ از سوره حاقه، بدین شرح است:

«وَ المَلک علی اَرجائِها وَ یَحمِلُ عَرشَ رَبِّکَ فَوقَهُم یَومَئذٍ ثَمانیةٌ»؛
[۱۷] حاقة/سوره۶۹، آیه۱۷.    
«و فرشتگان بر کناره‌ها‌(ی آسمان) ایستاده باشند، و عرش پروردگارت را در آن روز هشت تن بر فرازشان حمل می‌کنند».

۳.۱ - مراد از عرش الهی

عرش الهی چیست و کجاست؟ منظور از عرش، یک تخت سلطنتی جسمانی نیست؛ بلکه به معنای مجموعه جهان هستی است که عرش حکومت خداست و به وسیله فرشتگان که مجری فرمان خدا هستند، تدبیر می‌شود.
[۱۸] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۴، ص۴۵۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
عرش مرکز تدبیر و فرمان‌روایی هستی است که فرشتگان به فرمان خدا به این امر می‌پردازند.

۳.۱.۱ - حدیثی از حضرت علی

حضرت علی (علیه‌السلام) در حدیثی فرموده است: فرشتگان حامل عرش‌اند و عرش آن‌طوری که شما تصور نموده‌ای که مثل یک تخت باشد نیست؛ بلکه عرش موجود محدودی است که خداوند آن را خلق نموده و تحت تدبیر اوست و پروردگارت مالک آن است و فرشتگان را مأمور حمل آن نموده و آنان با قدرتی که خدا به آنها داده، حامل عرش‌اند
[۱۹] هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ج۱۹، ص۳۱۲، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲.
و اصلاً در خارج چیزی به نام عرشِ متعارف وجود ندارد و جمله «الرحمن علی العرش استوی» کنایه از سلطنت و استیلای علمی و قدرت خدا بر جهان خلقت است و اوست که زمام همه امور در دست قدرت و علم بی‌نهایت اوست و او پروردگار عرش بزرگ است.
[۲۰] جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، معاد در قرآن، ج۵، ص۲۴۳، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.

قرآن کریم در جای دیگر می‌فرماید: «و فرشتگان را بینی که عرش را در میان گرفته‌اند، سپاس‌گزارانه پروردگارشان را تسبیح می‌گویند و در میان آنان به حق داوری شود و گفته شود سپاس خداوند را که پروردگار جهانیان است».
[۲۱] زمر/سوره۳۹، آیه۷۵.    


دردی که من از عشق تو کردم حاصل دل داند و من دانم و من دانم و دل
[۲۲] میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، تفسیر کشف الاسرار، ج۹، ص۳۵۷.

منظور از «قُرب» پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) قرب معنوی و «شهود کامل» مراد است نه قرب جسمانی و مکانی.
رؤیت با قلب هم، نوعی ادراک شهودی است. رؤیت ممکن است حسی، نوری و یا قلبی باشد که دیدن خدا، با رؤیت قلبی حاصل می‌شود نه با رؤیت حسی و نوری.
[۲۳] طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    
پس خداوند مکانی خاص ندارد و جسمیت هم در مورد خدا معنا ندارد.
عرش الهی هم به معنای تاج و تخت شاهانه نیست؛ بلکه مراد از عرش، مرکز تدبیر و فرمان‌روایی جهان هستی است و در حقیقت عرش الهی همان ملکوت الهی است که صورت جسمانی برای آن قابل تصور نیست.
قربِ خلق و رزق بر جمله است عام ••• قرب وحی عشق دارند این کرام
قرب بر انواع باشد ‌ای پدر ••• می‌زند خورشید بر کُهسار وزر
[۲۴] مثنوی معنوی، دفترسوم، ابیات ۷۰۴ و ۷۰۵، ص۴۰.

بنابراین با پذیرش جهانی وسیع‌تر از جهان طبیعت (مانند عرش، ملکوت و...) و به دنبال آن، شهودی و معنوی بودن قرب الهی، جواب سؤال روشن می‌گردد.

۱. تفسیر موضوعی پیام قرآن، ج۲ و ۳، اثر آیت‌الله مکارم شیرازی.
۲. تفسیر موضوعی وحی و نبوت در قرآن، ج۵، اثر آیت‌الله جوادی آملی.
۳. علامه مجلسی، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء ـ بیروت، ج۵۵.

۱. ↑ نجم/سوره۵۳، آیه۹.    
۲. ↑ طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    
۳. ↑ جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، ج۱، ص۲۴، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول.
۴. ↑ نجم/سوره۵۳، آیه۹.    
۵. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۹، ص۲۸۶.    
۶. ↑ طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    
۷. ↑ طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۲۸ ۲۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    
۸. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۰۳.    
۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۱۵.    
۱۰. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۰، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
۱۱. ↑ امام علی (علیه‌السلام)، نهج‌البلاغه، شریف رضی، ص۳۹۹، خطبه ۱۷۹.    
۱۲. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۲، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
۱۳. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۰ ۴۹۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
۱۴. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۴۹۲، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
۱۵. ↑ جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، وحی و نبوت در قرآن، ج۳، ص۲۳۷، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۱۶. ↑ جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، وحی و نبوت در قرآن، ج۳، ص۳۶۰، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۱۷. ↑ حاقة/سوره۶۹، آیه۱۷.    
۱۸. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۴، ص۴۵۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۴.    
۱۹. ↑ هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ج۱۹، ص۳۱۲، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲.
۲۰. ↑ جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، معاد در قرآن، ج۵، ص۲۴۳، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۲۱. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۷۵.    
۲۲. ↑ میبدی، ابوالفضل رشیدالدین، تفسیر کشف الاسرار، ج۹، ص۳۵۷.
۲۳. ↑ طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی.    
۲۴. ↑ مثنوی معنوی، دفترسوم، ابیات ۷۰۴ و ۷۰۵، ص۴۰.



سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شهودی بودن قرب الهی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۱۶.    



جعبه ابزار