روان‌شناسی رنگ‌ها
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: روان‌شناسی رنگ‌ها، رنگ، قرآن مجید.
پرسش: آیا قرآن کریم، به روان‌شناسی رنگ‌ها اشاره کرده است؟
پاسخ: در بعضی
آیات قرآن کریم، اشاراتی به روان‌شناسی رنگ‌ها ـ به خصوص رنگ‌های زرد، سبز، سفید، سیاه و کبود ـ شده است.
آن‌چه مسلّم است این است که قرآن کریم، کتاب
هدایت مردم است: «
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ ...»؛
همان‌گونه که کتب الهی قبل از قرآن کریم، نیز کتاب هدایت بوده‌اند: «
... وَ اَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَ الانْجِیلَ مِنْ قَبْلُ هُدًی لِلنَّاسِ ...»
ازاین‌رو آن‌چه باید از
قرآن کریم، توقع داشت، بیان هر چیزی است که در هدایت انسان مؤثر است؛ چنان‌که خود قرآن کریم، نیز وعده بیان آن را داده است:
«
... وَ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ ...»
و در این راه هیچ‌گونه کوتاهی نکرده است: «
... مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ ...».
انتظار بیان تمام علوم در قرآن کریم، هرچند هیچ ربطی با هدایت نداشته باشد، انتظار بیهوده‌ای است و تلاش برخی مانند طنطاوی ـ از
مفسران مصری
اهل سنت ـ برای استفاده از ظاهر
آیات در توجیه مسائل علمی و تطبیق آیات بر آن‌ها، نادرست است؛ زیرا قرآن کریم، کتاب فیزیک، گیاه‌شناسی و ... نیست؛ بلکه کتاب
انسان‌سازی است.
و «لازم نیست در یک مسئله علمی به طور حتم نظریه داده باشد؛ زیرا وظیفه و رسالت قرآن کریم، حل مسائل علمی نیست. البته آن‌چه فرموده باشد، حق است، اگر اشاره‌ای به نکته‌ای علمی داشته باشد و به‌راستی لفظ قرآن کریم، به آن دلالت کند
حق است و جای هیچ حرفی نیست، اگرچه هزاران دانشمند برخلاف آن نظر بدهند».
ولی با توجه به این‌که قرآن کریم، دارای بطون و لایه‌هاست، بعید نیست که تمام علوم در قرآن کریم، به صورت رمز و اشاره که فهم کامل آن فقط مخصوص
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
اهل بیت (علیهم‌السلام) است بیان شده باشد؛
چنان‌که در روایتی می‌خوانیم
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «من آن‌چه در
آسمان‌ها و زمین و آن‌چه در
بهشت و جهنم است و آن‌چه در گذشته واقع شده و آن‌چه در آینده واقع می‌شود (همه) را می‌دانم». آن‌گاه مدتی مکث کرد و دید این سخن بر شنوندگان گران آمد؛ لذا فرمود: «من این مطالب را از
کتاب خدای عزوجل می‌دانم».
نکته‌ای که نباید از نظر دور داشت، این است که مباحث علمی مصطلح که مربوط به
طبیعت و
علوم تجربی است، به صورت فرعی و جنبی و خیلی مختصر در قرآن کریم مطرح شده است، نه به صورت مستقل و مفصل؛ به همین جهت کم‌تر می‌توان نظر قطعی، در این مورد به قرآن کریم نسبت داد.
روان‌شناسی رنگ‌ها نیز از همین قبیل است و قرآن کریم، به صورت مستقل و تفصیلی به آن نپرداخته است و به همین جهت هم در
تفاسیر نیز بحث مورد توجهی در این مورد صورت نگرفته است و تنها اشاره‌ای مختصر به این موضوع در بعضی از آن‌ها شده است و حتی در کتابی که تحت عنوان «روان‌شناسی در قرآن» تألیف شده، بحثی در این مورد نشده است.
ولی این به این معنا نیست که در قرآن کریم، هیچ اشاره‌ای به این موضوع نشده باشد یا محققان آن را از قرآن کریم استفاده نکرده باشند.
این واژه که به معنای رنگ است، دو بار به صورت مفرد در مورد
گاو بنی‌اسرائیل و هفت مرتبه نیز به صورت جمع آمده است که اشاره به رنگ‌های جمادات،
نباتات،
حیوانات و انسان‌ها دارند.
تنوع رنگ‌ها در فرهنگ قرآن، از نشانه‌های
قدرت و آگاهی و... خداست: «
وَ ما ذَرَاَ لَکُمْ فِی الْاَرْضِ مُخْتَلِفاً اَلْوانُهُ اِنَّ فِی ذلِکَ لآیَةً...».
و به عبارت دیگر، طرح این موضوع در قرآن کریم با منظور هدایت مردم به سوی خداست و اشاره به روان‌شناسی رنگ‌ها در بعض
آیات یک بحث فرعی است، نه اصلی.
قبل از پرداختن به رنگ‌هایی که در قرآن کریم آمده است، تذکر این نکته لازم است و آن این‌که رنگ‌ها نقش فعالی در روان
انسان دارند و در آن تأثیر می‌گذارند. به همین جهت انسان‌ها برای
رنگ اهمیت زیادی قائل هستند. به عنوان مثال کم‌تر کسی است که
رنگ لباس، خوراک و ... برایش مهم نباشد. به همین جهت کم نیستند انسان‌هایی که برای تهیه لباس و حتی وسایل دیگر
زندگی خود (مانند پرده، اتومبیل، کتاب و...) مدت‌ها می‌گردند و به فروشگاه‌های زیادی سر می‌زنند تا بلکه بتوانند آن را به رنگ دلخواه خود بیابند و رنگ‌آمیزی محیط زندگی (مانند خانه‌ها و...) مطابق سلیقه صاحبان آن‌ها نیز مؤید همین مطلب می‌باشد.
در قرآن کریم نیز، به
اختلاف سلیقه‌ها در مورد رنگ‌ها توجه شده است؛ به عنوان مثال در مورد رنگ‌های مختلف
عسل می‌فرماید:
«
... یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ اِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛
از درون شکم آن‌ها (زنبور عسل) نوشیدنی خاصی به رنگ‌های مختلف خارج می‌شود، شفای مردم است؛ در این امر نشانه روشنی است برای جمعیتی که اهل فکرند».
به گفته بعضی از مفسران «این تنوع رنگ‌ها علاوه بر این‌که گویای تنوع عسل است، تنوعی برای ذوق‌ها و سلیقه‌ها نیز محسوب می‌شود؛ زیرا امروز ثابت شده است که رنگ
غذا در تحریک اشتهای انسان بسیار مؤثر است».
علاوه بر واژه «لون» در آیاتی از قرآن کریم، با رنگ‌های زرد، سبز، سفید، سیاه، قرمز و کبود (ازرق) تصریح شده است.
خدای تبارک و تعالی در رنگ گاو بنی‌اسرائیل می‌فرماید:
«
... اِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ؛
گاوی باشد زرد یک‌دست که بینندگان را شاد و مسرور سازد».
در این
آیه، رنگ زرد گاو مایه سرور بینندگان معرفی شده است و این مرتبط با روان‌شناسی رنگ زرد است که
دانشمندان نیز آن را فهمیده‌اند.
شهید پاک‌نژاد در این مورد می‌نویسد: «زرد گرم‌کننده است، رنگ، خوش‌خویی و خوش‌حالی است و برخی حالات عصبی را آرام می‌کند».
دکتر اردوباری در این مورد گوید: «رنگ زرد رنگ زنده و فعال و مفرح است و در بیشه ایجاد جد و سرور می‌کند؛ به طوری که در قرآن کریم، به اثر سروربخش آن در
انسان اشاره شده است:
«
اِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النَّاظِرِینَ».
شهید پاک‌نژاد می‌نویسد: «سبز
آرامش و استراحت، و رنگ
طبیعت است، سرد می‌باشد و مرطوب و
استراحت قطعی برای آدمی به وجود می‌آورد و در درمان بیماری‌های روانی مانند هیستری و خستگی اعصاب اثر می‌نماید».
و در قرآن کریم، نیز با توجه به همین اثر روانی رنگ سبز، از سبزی زمین («
اَ لَمْ تَرَ اَنَّ اللَّهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَتُصْبِحُ الْاَرْضُ مُخْضَرَّةً؛ آیا ندیدی خداوند از
آسمان آبی فرستاد و
زمین (بر اثر آن) سرسبز و خرم می‌گردد؟»)
، درختان («
الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْاَخْضَرِ ناراً ...؛ همان کسی که برای شما از درخت سبز آتش آفرید.»)،
گیاهان («
وَ هُوَ الَّذِی اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْءٍ فَاَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً ...؛ او کسی است که از آسمان آبی نازل کرد و به وسیله آن گیاهان گوناگون رویاندیم و از آن ساقه‌ها و شاخه‌های سبز خارج ساختیم»)،
و خوشه‌ها («
وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ؛ و هفت خوشه سبز»)
یاد شده و در آیه‌ای دیگر به صراحت سرسبزی باغ و بستان را مایه
زیبایی و بهجت (سرور و شادی) دانسته شده است:
«
... وَ اَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَاَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ ...؛
و برای شما از آسمان آبی فرستاد که با آن باغ‌هایی زیبا و سرورانگیز رویانیدیم».
و نیز ممکن است به همین جهت
نعمت‌های بهشتی مانند لباس حریر بهشتیان،
تخت‌های بهشتیان،
و با‌غ‌های بهشتی
سبز معرفی شده است؛ یعنی رنگ سبز، نعمت‌های بهشتی و باعث ایجاد سرور بیش‌تر بر اهل بهشت می‌گردد.
این رنگ علامت پاکی است
و سپیدی و درخشندگی
چهره مؤمنان در
قیامت و سفیدی رنگ شراب بهشتی
و سفیدی همسران بهشتی
که در قرآن کریم آمده است، گویای پاکی آن‌هاست که خداوند تبارک و تعالی جهت ترغیب مؤمنان به بهشت این
رنگ را وصف موارد مذکور که از نعمت‌های بهشتی هستند، قرار داده است.
شهید دکتر پاک‌نژاد در موارد اثر روانی این رنگ گوید: «آن‌چه مسلّم است این است که رنگ سیاه حالت حزن و
افسردگی در
انسان ایجاد می‌کند و با شادی و انبساط خاطر تناسب درستی ندارد. از‌همین‌روست که در عزاداری‌ها از این رنگ استفاده می‌کنند».
رنگ
چهره جهنمیان نیز در آیات متعددی متصف به سیاهی شده است؛ مانند این‌که می‌فرماید: «
یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ؛
روز قیامت کسانی را که بر خدا دروغ بستند می‌بینی که صورت‌هایشان سیاه است».
و سیاهی رنگ چهره جهنمیان، بی‌ارتباط با اثر این رنگ نیست و مایه
عذاب بیش‌تر آنان می‌گردد و شاید
خداوند تبارک و تعالی نیز با توجه به اثر روانی این رنگ، چهره جهنمیان را سیاه معرفی کرده تا در جهنم‌گریزی مردم، اثر بیش‌تری داشته باشد.
این رنگ در مورد رنگ بدن مجرمان در هنگام دمیده شدن صور و محشور شدن انسان‌ها به کار رفته است: «
یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الُْمجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً؛ همان روی که در صور دمیده می‌شود و مجرمان را با بدن‌های کبود، در آن روز جمع می‌کنیم».
واژه «زرق» جمع «ازرق» به معنای کبودی چشم می‌آید؛ ولی گاه به کسی که اندامش بر اثر شدت درد و رنج، تیره و کبود شده نیز، اطلاق می‌گردد؛ چه این‌که بدن به هنگام تحمل درد و رنج، نحیف و ضعیف شده، طراوت و رطوبت خود را از دست می‌دهد و کبود به نظر می‌رسد».
و شاید بتوان گفت: از این آیه حزن‌آور بودن رنگ کبود استفاده می‌گردد.
آن‌چه به عنوان نتیجه قابل بیان است، این است که:
در بعضی آیات قرآن کریم، اشاراتی به روان‌شناسی رنگ‌ها ـ به خصوص رنگ‌های زرد، سبز، سفید، سیاه و کبود ـ شده است.
==!==
۱. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج۵، ص۱۵۷، دکتر پاک‌نژاد، انتشارات بنیاد فرهنگی شهید پاک‌نژاد.
۲. تفسیر نمونه، حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی، ج۱۳، ص۲۹۷.
۳. قرآن و روان‌شناسی، محمدعثمان نجاشی، ترجمه عباس عرب.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «روان‌شناسی رنگ‌ها»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۰.
