راه تزکیه نفس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلید واژه: تزکیه نفس ،
خودسازی،
تهذیب نفس، تصفیه دل
پرسش: تزکیه نفس چیست و برای رسیدن به آن چه باید کرد؟
پاسخ:تزکیه به معنی نمو و رشد دادن است، عالمان علم اخلاق می‌گویند:برای خودسازی ابتدا باید رذائل اخلاقی و اخلاق بد را از خود دور کرد، سپس‌درخت پاکی نشاند. بدیهی است با وجود صفاتی مانند حسد و کبر و خودپسندی و خودخواهی و شهوترانی ، دسترسی به صفات پسندیده و انجام اعمال خیر بسیار مشکل خواهد بود.
تزکیه به معنی نمو و رشد دادن است، سپس این واژه به معنی
تطهیر و پاک کردن آمده است.
قرآن مجید پس از یازده
سوگند می‌فرماید:«سوگند به همه این‌ها که هرکس
نفس خود را تزکیه کند، رستگار است و هرکس
نفس خود را آلوده ساخت،
لطف خدا محروم گشت».
قرآن مجید هدف پیامبران را تزکیه و پرورش نفوس ذکر کرده است.
این موضوع به صورت عناوین دیگر مانند
تهذیب نفس یا خود سازی در کلمات بزرگان به چشم می‌خورد.
می‌توان تزکیه را پالایش نفس از
رذایل اخلاقی و آراستگی به
فضائل اخلاقی دانست.
عالمان
علم اخلاق می‌گویند:برای
خودسازی ابتدا باید رذائل اخلاقی و
اخلاق بد را از خود دور کرد، سپس‌درخت پاکی نشاند. بدیهی است با وجود صفاتی مانند
حسد و
کبر و
خودپسندی و
خودخواهی و
شهوترانی ، دسترسی به صفات پسندیده و انجام
اعمال خیر بسیار مشکل خواهد بود.
مرحوم نراقی می‌گوید:«زنهار ای جان برادر! تا
حدیث بیماری روح را سهل نگیری و معالجه آن را بازیچه نشماری و مفاسد اخلاق را اندک ندانی... مسامحه در معالجه آنها آدمی را به
هلاکت دائم و شقاوت ابدی می‌رساند و
صحت روح و اتصاف آن به
محاسن اخلاق باعث زندگانی ابدی و حیات حقیقی می‌شود و بعد از آن‌که ساحت نفس از اخلاق ناپسند پاک و آراسته گردد، مستعد قبول
فیض‌های الهی می‌گردد».
در روایات آمده:«ملائکه داخل خانه‌ای که در آن سگ باشد نمی‌شوند». پس هر گاه خانه مملوّ از
صفات رذیله که سگان درنده هستند باشد، چگونه
ملائکه در آن داخل‌شوند؟!
برای رسیدن به
تزکیه بعضی از بزرگان دو مرحله پیشنهاد کرده‌اند:
تهذیب نفس از بدی‌ها یعنی
تصفیه دل از
اخلاق زشت و
دوری از گناه . این عمل را تصفیه و تخلیه هم می‌نامند.
پرورش و
تکمیل نفس به وسیله
تحصیل علوم و معارف حقه و فضائل و
مکارم اخلاق و انجام
عمل صالح . این عمل را تحلیه هم می‌گویند، یعنی پرورش و تکمیل و آرایش دادن.
آن چه در تهذیب نفس ما را یاری می کند:
یکی از موانع مهم
تهذیب نفس ، غفلت است و تفکر ضد
غفلت است.
امام علی(ع) می فرماید:«فکر کردن مایه رشد است».
امام خمینی می‌گوید:«اوّل شرط مجاهده با نفس و حرکت به جانب حق تعالی،
تفکر است و تفکر در این مقام عبارت است از آن که:انسان لااقل در هر شب و روزی مقداری فکر کند در این که آیا مولای او که او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از برای او فراهم کرده... آیا وظیفه ما با این مولای مالک الملوک چیست؟».
کسی که به مقام شامخ خود پی ببرد، از رذایل دوری خواهد کرد،
امام علی (ع) می‌فرماید:«هرکس نفس خود را گرامی بدارد، شهوت‌ها برای او کوچک و بی ارزش خواهد بود».
در اوّل روز انسان با خود شرط کند که امروز بر خلاف
امر الهی رفتار نکند.
به این طریق که نفس خود را مخاطب قرار دهد و به او یادآور شود که من جز سرمایه گرانبهای عمر کالایی ندارم و اگر از دست برود، تمام هستی‌ام از دست می‌رود و به خود بگوید:فکر کن عمر تو پایان یافته و از دیدن حوادث بعد از مرگ سخت پشیمان شده‌ای و فریاد «رب ارجعون» سر داده‌ای، سپس به نفس خویش در مورد مراقبت از اعضا و جوارح سفارش کند.
انسان در طول روز
مراقب اعمال خود باشد. این مرحله از حساس‌ترین
مراتب سیر و سلوک به شمار می‌رود.
قرآن مجید بر این نکته تأکید دارد که خداوند بر
احوال و
اعمال شما نظارت دارد:«إنّ اللّه کان علیکم رقیباً؛ خداوند بر شما مراقبت دارد».
کسی که از آیه فوق درس گرفته باشد، همواره خدا را ناظر بر کارهای خود می‌داند و از غفلت و گناه دوری می‌وزرد.
امام علی(ع) می فرماید:«هر کس که درونش بازدارنده ای داشته باشد، از جانب خدا برایش حافظی گمارده می شود».
اگر کسی خدا را برخود شاهد و ناظر بداند و خود را در
محضر خدا بداند و به این مطلب اعتقاد پیدا کند، هرگز دستش را به گناه و آلودگی‌ها نمی‌آلاید. کسی که به «واللّه شهید علی ما تعملون».
و به «هو معکم اینما کنتم والله بما تعملون بصیر»..
«خدا شاهد بر عملهای شما است» و «او با شما است هر کجا که باشید و خدا به عملهای شما آگاه است»، اعتقاد دارد هرگز به دنبال گناه نمی‌رود.
امیر المؤمنین (ع) می‌فرماید:«خدا رحمت کند انسانی را که همیشه پروردگارش را در نظر داشته باشد. از گناه کناره گیرد و باخواهش دل بجنگد و آرزوی دنیایی خود را تکذیب کند. آن انسانی که
نفس سرکش خود را با تقوا و پرهیزکاری مهار کند و با لگام ترس از پروردگار بر دهانش دهنه زند و مهارش را به سوی طاعت و فرمان برداری خدا کشاند و از نافرمانی و معصیت بازش دارد».
گویند: هنگامی که زلیخا با یوسف خلوت کرد و او را به خویش می خواند، ناگهان به بتی چشمش افتاد که در آن حجره قرار داشت. بی درنگ برخاست و پرده ای روی آن افکند. یوسف گفت: تو از مراقبت جمادی شرم داری، پس چگونه من از مراقبت خداوند جبار شرمنده نباشم؟
پس از مراقبت از اعمال باید با دقت از خود حسابرسی کرد.
برای تهذیب نفس لازم است از اعمال روزانه حسابرسی به عمل آید.
امام علی (ع) می فرماید:«هر کس نفس خود را به حساب بکشد، بر عیوبش آگاه می‌گردد و به گناهانش پی می‌برد، پس از گناهانش توبه می‌کند و عیوبش را اصلاح می‌نماید».
امام صادق(ع) می فرماید:«ای مردم، پیش از آن که شما را مورد محاسبه قرار دهند،خودتان به حساب خویش رسیدگی کنید».
پس از آن که از بازنگری در اعمال روزانه فراغت حاصل شد و انسان در محکمه وجدان از خود دادخواهی کرد و خود را مقصر شناخت،حال نوبت به معاتبه می رسد. معاتبه دو مرحله دارد:
در مرحله نخست باید از
نفس لوّامه الهام گرفت و خود را توبیخ و سرزنش کرد. در حالات مرحوم
آیت الله بروجردی (ره) نقل شده که ایشان هر گاه عصبانی می شد، علاوه بر این که از شخص عذر خواهی می نمودند،
نذر داشتند که فردا را روزه بگیرند.
اما مرحله دوم،
توبه و
استغفار است. راه توبه و
جبران گناه همیشه برای بندگان باز است و
پیامبر اکرم(ص) می فرماید:«برای هر دردی دارویی است و داروی گناهان، استغفار می باشد.»
پس از محاسبه لازم است نفس به خاطر عمل زشتی که انجام داده، تنبیه و مجازات شود تا از تکرار آن جلوگیری گردد.
امام علی (ع) می‌فرماید:«هر کس نفس خود را برعیب‌ها و
گناهان توبیخ کند، از افزایش گناه دوری خواهد کرد».
اولیای الهی به منظور تنبیه و تأدیب خویش، تکالیف و انجام اموری را برخود لازم می‌کردند، از قبیل
شب زنده داری ، گرسنگی،
روزه داری و کم گویی.
علامه حسن زاده آملی در مورد راه‌های خود سازی چنین توصیه می فرماید:
۱. تلاوت و بهره مندی از قرآن؛۲.
دائم الوضو بودن؛ ۳. اعتدال در خوردن و آشامیدن، یعنی نه آن قدر زیاد بخورد که به شکم درد مبتلا شود، ونه آن قدر کم بخورد که قدرت بر انجام کاری نداشته باشد؛ ۴.
اعتدال در گفتار ؛ ۵. محاسبة نفس؛ ۶.
مراقبه ؛ ۷.
رعایت ادب اسلامی ؛ ۸. عزلت و گوشه نشینی؛ ۹.
تهجّد (شب زنده داری )؛ ۱۰. تفکر و اندیشیدن؛۱۱. یاد خدا در همه حال بودن؛ ۱۲.
ریاضت ؛ ۱۳. میانه روی در کارها؛ ۱۴. تعظیم امر خالق و شفقت با خلق؛ ۱۵. تمسّک به ویژگی‌های
عبادالرّحمن که قرآن مجید در
سوره فرقان ، آیات ۶۳ ۷۴ برشمرده است.
در
خودسازی و تهذیب نفس به چند نکته اساسی باید توجه نمود:
همان گونه که در
تربیت و
سلامت بدن ،
ریاضت و ورزش لازم است، در خود سازی و تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه و جهاد با نفس ضرورت دارد.
همان گونه که در پرورش اندام، از نرمش و فعالیت‌های ساده و اندک آغاز می‌شود و به تدریج به ورزش‌های سنگین‌تر وارد می‌شوند، در
تربیت روح نیز باید از اندک شروع کرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید.
همان طور که در ورزش بدنی، تداوم واستمرار لازم است، در ریاضت نفسانی نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است. قرآن می‌فرماید:«به یقین کسانی که گفتند:پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند که نترسید و غمگین مباشید».
امام علی(ع) می‌فرماید:«قلیلٌ مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه؛
عمل اندکی که پیوسته باشد، بهتر است از بسیاری که تو را خسته و وامانده سازد».
امام باقر(ع) می‌فرماید:«احب الاعمال الی اللَّه عز وجل ما داوم علیه العبد و إن قل؛
محبوب‌ترین کار نزد خدا، آن است که انسان بر آن مداومت کند هر چند اندک و ناچیز باشد».
چنان که در سلامت جسم، فعل و ترک (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و تهذیب روح نیز فعل و ترک هر دو لازم است، مانند ادای واجبات و ترک گناهان و محرّمات و تولی و تبری.
مهم‌ترین چیزی که درجمیع مراحل باید رعایت شود، نیت و
حضور قلب و اخلاص است. خداوند در قرآن بر این نکته تأکید دارد که در مسیر دین و پرستش بایستی اخلاص داشته باشید:«به آنها دستوری داده نشده بود جز این که خدا را با کمال اخلاص پرستش کنند».
سایت:مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی
