کنترل فکر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: کنترل فکر، افکار منفی.
پرسش: من از هر لحاظ می‌توانم تا حدودی خودم را
اصلاح کنم و احکام اسلامی را رعایت کنم؛ ولی معمولاً فکرم را نمی‌توانم کنترل کنم نه اینکه فکرهای گناه و... بلکه معمولاً فکرم مشغول به گذشته و آینده است، هر کاری کردم موفق نشدم. لطفاً مرا در این مورد راهنمایی کنید؟
پاسخ:
صفحه ذهن آدمی، صحنه آمدوشد دائمی افکار و خیالاتی است که کمابیش در انتخاب راه
زندگی و پیمودن مسیر آن مؤثر است. گرچه حضور فکر، وهم یا
خیال در
ذهن، ابتدا امری غیر اختیاری است، ولی با بررسی منشا آن‌ها، به این حقیقت پی خواهیم برد که آن‌چه ذهن انسان را مشغول می‌کند، قابل پیش‌بینی، پیش‌گیری یا زمینه‌سازی است؛ ازاین‌رو باید با
شناخت انواع فکر و زمینه‌های حضور آن‌ها در ذهن درصدد جلوگیری از ورود آن‌چه مضر به حال ماست، برآییم و افکار مفید و پسندیده را که موجب
سعادت دنیوی و اخروی ما می‌شود، جای‌گزین نماییم.
فکر انواعی دارد که عبارت‌اند از:
افکاری که موجب رغبت انسان به
عمل و
اراده آن فعل می‌شوند که این قسم خود دو نوع است یا افکار بد است یا افکار خوب.
افکاری که محرک بر انجام کار نیستند، بلکه محض خیال و مجرد فکر و تصور می‌باشند؛ مثل آرزوهای دورودراز و کاذب، وهم و خیالات.
مثلاً در مورد قسم اول می‌توان به عنوان نمونه به فرمایش
حضرت علی (علیه‌السّلام) توجه کرد:
حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «کسی که زیاد به
گناهان فکر کند، به سوی
گناه کشانده می‌شود».
هیچ گناهی را
انسان مرتکب نمی‌شود، مگر آن‌که قبل از عمل در مورد آن فکر کرده است. راه‌های رهایی یافتن از این‌گونه افکار که الحمد‌الله شما با عنایت پروردگار موفق به پیمودن آن‌ها هستید، عبارت‌اند از:
تهذیب یا پاک کردن نفس از
صفات رذیله که راه‌های نفوذ
شیطان در دل هستند یکی از موثرترین راه‌هاست. صفاتی مانند:
شهوت،
غضب،
حرص،
حسد،
عداوت،
عجب،
کبر،
طمع،
بخل،
ترس،
محبت به
دنیا، بیم
فقر، بددلی به خدا و
خلق و... که اگر هر کدام از این درها باز باشد، شیطان به داخل دل انسان نفوذ کرده و دل را مملو از تخیلات، اوهام و وساوس می‌نماید.
اشتغال دائم به
یاد خداوند متعال در دل و زبان سبب رهایی از
وسوسه‌های شیطانی و
آرامش انسان می‌شود.
خداوند متعال می‌فرمایند: «کسانی که پرهیزکارند، هرگاه وسوسه‌ای از شیطان به آن‌ها برسد، به یاد خدا و
پاداش و
کیفر او می‌افتند؛ پس به واسطه این
تذکر دیده بصیرت ایشان بینا (و از چنگ وساوس رها) می‌شوند».
و هم‌چنین می‌فرمایند: «آگاه باشید که تنها به سبب یاد خداوند دل‌ها
آرامش می‌یابند».
که از مصادیق تام و کامل
ذکر،
نماز و
حضور قلب در آن است.
وسوسه‌های شیطانی آثار و عواقب وخیمی برای انسان به دنبال دارد که اگر انسان به آن‌ها آگاه باشد خلاف
عقل و
بصیرت است که ادامه‌دهنده آن باشد.
این افکار، افکار فاسد از نوع دوم هستند که فکرهایی پریشان‌کننده و اغلب تکراری هستند و هیچ فایده‌ای بر آن‌ها مترتب نیست.این افکار باطل، عبارت‌اند از:
آرزو و تمنای چیزهایی که به دست نمی‌آیند: این آرزوها یا مربوط به امور محال و ناشدنی است یا مربوط به گذشته که بازگشت آن ممکن نیست.
یادآوری حالاتی که برای او اتفاق افتاده است؛ مثل مشکلاتی که برای او به وجود آمده یا اختلال در کارهایی که داشته است.
فکر در چیزهایی که ندارد؛ اما آن‌ها باعث خوشحالی او می‌شود و ناراحتی از اینکه چرا این امکانات را ندارد.
تصوراتی که در مورد محاسبه امور روزمره یا مخاصمه با
دشمنان داشته باشد، در فکر خود مشغول
تجارت یا منازعه و مخاصمه با دشمن می‌شود.
فال بد زدن، که آن را
تطیر نیز می‌گویند: اینکه انسان نسبت به بعضی از اموری که اتفاق می‌افتد، دل خود را بد می‌کند و بعضی چیزها را علامت
حوادث بد می‌داند و بعضی از امور را دلیل وقوع ناراحتی‌های خود قرار می‌دهد. همواره منتظر حوادث تلخ است و به امثال مردن فرزند، ابتلا به انواع
بیماری،
گرفتاری به ذلت و خواری و دست نیافتن به آرزوها و
زندگی دلخواهش فکر می‌کند.
شناسایی این افکار، اولین گام ضروری در کنترل فکر است. این افکار غالباً تصاویر یا ایده‌هایی نیمه‌تکوین یافته‌ای هستند که به سرعت به ذهن خطور می‌کنند و از ذهن می‌گذرند و ممکن است چنان خودکار شوند که به دشواری بتوان آن‌ها را برانگیزاننده
استرس تلقی کرد. بازنگری افکار هنگام استرس به شناسایی شناخت‌های نگران‌کننده کمک می‌کند. ثبت افکار نگران‌کننده و تخلیه ذهن، فی نفسه می‌تواند از پریشانی که این افکار به وجود می‌آورند بکاهد.
پس از شناسایی افکار اضطراب‌زا، می‌توان به جست‌وجوی تکنیک‌هایی برای مبارزه با آن‌ها برآمد که ما به دو تکنیک اشاره می‌کنیم:
توجه گردانی بر این فرض استوار است که در هر زمان معین، اشخاص می‌توانند تمام توجه خود را تنها به یک فکر خاص معطوف کنند. انسان می‌تواند مفهومی خنثی یا خوش‌آیند را جای‌گزین ایده نگران‌کننده کند و از پیدایش
اضطراب و تشکیل چرخه‌های استرس جلوگیری کند. راهبردهای مورد استفاده در توجه‌گردانی عبارت‌اند از:
فعالیت به عنوان یک تکنیک توجه‌گردانی، راهی برای دور کردن توجه از افکار نگران‌کننده است. معمولاً هنگامی که انسان برای
اوقات فراغت خود
برنامه‌ریزی درست نداشته باشد گرفتار اوهام و تخیلات می‌شود.
خداوند متعال به
پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توصیه می‌فرماید: «پس هنگامی که «از کار مهمی» فارغ شدی، به مهم دیگر بپرداز و به سوی پروردگارت توجه کن»؛
لذا
انسان باید از بی‌کاری و بی‌برنامه روزگار سپری کردن بپرهیزد.
بازتمرکزیابی مستلزم این است که انسان به‌شدت روی مسائل یا مطالب مناسب با حالش تمرکز کند؛ مثلاً شمارش
آیات سوره حمد، شمارش حروف آن.
فعالیت ذهنی صرفاً به معنای مشغول شدن به یک تکلیف ذهنی (نظیر تنظیم فهرست کارها یا خرید، از حفظ خواندن
قرآن یا
شعر، یا حل یک مسئله ریاضی به صورت ذهنی) است.
وقتی افکار نگران‌کننده شناسایی شدند، انسان می‌تواند آن‌ها را واقع‌بینانه ارزیابی کند و به این ترتیب از پیدایش چرخه فشار روانی جلوگیری کند. این افکار نادرست، افکاری غیر واقع‌بینانه، اغراق‌آمیز، بیش از حد بد بینانه، جانب‌دارانه و کلی هستند و به این ترتیب زمینه ابتلای شخص را به
اضطراب فراهم می‌کنند؛ مانند:
ـ «دیروز روز بدی بود. امروز هم مانند دیروز روز بدی خواهد بود».
ـ «احساس ضعف می‌کنم، به همین خاطر
زمین خواهم خورد و دیگران به من خواهند خندید.
ـ «دوستم دیر کرده! حتماً تصادف کرده است».
تفسیر واقع‌بینانه رویدادها و موضع‌گیری منطقی نسبت به نگرانی است؛ مانند:
ـ «دیروز روز بدی بود: نه، بعضی از ساعت‌های آن خوب بود و اگرچه ساعت‌های بدی هم داشت، ولی به‌هر‌حال آن را پشت سر گذاشتم».
ـ «احساس ضعف می‌کنم، ولی می‌توانم آن را کنترل و بهبود بخشم».
ـ «دوستم دیر کرده است. شاید او در راه‌بندان گیر کرده، یا اینکه قرار ملاقاتمان را فراموش کرده است».
فرد باید این‌گونه عبارت‌ها را به هنگام آرامش نیز تکرار کند تا آن‌که بتواند در زمان فشار آن‌ها را به سهولت به کار گیرد.
در پایان موفقیت شما را در تمام مراحل زندگی با عنایت
پروردگار متعال و توجهات حضرات
معصومین (علیهم‌السلام) از
خداوند مسئلت می‌نماییم.
۱. تقویت و تمرکز فکر، دکتر ژوزف مورنی، ترجمه هوشیار رزم‌آزما، انتشارات آرمان.
۲. هنر فکر کردن، ارنست دیمنه، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، انتشارات خجسته.
۳. مهارت در‌اندیشیدن، ادوارد.د.بونو، ترجمه بهمن لطیف، انتشارات اهل قلم.
۴. اختلالات اضطرابی، آموزش کنترل و درمان، هلن کنرلی، ترجمه دکتر سیروس مبینی، انتشارات رشد.
۵. تفکر برتر، دکتر محمدرضا شرفی، انتشارات سروش.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «کنترل فکر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۳/۰۷.
