منظور از جاهلیت اولی در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

کلیدواژه: جاهلیت اولی، جاهلیت، کفر، اسلام، قرآن، بعثت.

پرسش: به چه دوره‌ای «زمان جاهلیت» گفته می‌شود و منظور از «جاهلیت اولی» که در قرآن از آن یاد شده، چه زمانی است؟

پاسخ اجمالی: قرآن کریم روزگار عرب قبل از اسلام و متصل به ظهور اسلام را روزگار «جاهلیت» نامیده است و منظور حدود دو قرن پیش از بعثت است. برخی هر دوران پیش از اسلام را روزگار جاهلیّت می‌دانند.
برخی معتقدند: جاهلیت اولی، همان جاهلیت قبل از اسلام است و اقتضای معنای دیگری را ندارد، و بدین معنا نیست که در برابرش دوران دیگری باشد و همین‌که این دوره قبل از اسلام بوده، به آن «جاهیت اولی» می‌گویند؛ در مقابل برخی دوران میان حضرت آدم و حضرت نوح (علیهم السّلام)، برخی فاصله زمانی بین موسی و عیسی (علیه‌السّلام) و برخی دیگر دوران ما بین عیسی (علیه‌السّلام) و حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را مطرح کرده‌اند.

---

قرآن کریم روزگار عرب قبل از اسلام و متصل به ظهور اسلام را روزگار «جاهلیت» نامیده است. بنابر این عنوان جاهلیّت به مقطعی از تاریخ عرب (حدود دو قرن) پیش از ظهور اسلام و بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که بت‌پرستی، جهل و خرافه‌گرایی از شاخصه‌های بارز آن به شمار می‌رود، اطلاق می‌گردد.
البته برخی معتقدند: هر روزگاری که پیش از اسلام بوده آن‌را جاهلیّت می‌گویند.
علت این نام‌گذاری اشاره به آن دارد که در زندگی عرب آن روز، تنها و تنها جهل حاکم بوده، نه علم و دانش، و در تمامی امورشان باطل و سفاهت بر آنان مسلط بود، نه حق و استدلال.
قرآن کریم چهار بار واژه جاهلیّت را با نگرش منفی به کار برده و از آن با عناوین زیر یاد کرده است:
۱. گمان جاهلی: «وَ طائِفَةٌ قَدْ اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ؛ و دیگران در فکر جان خویش بودند، آنها درباره خدا گمان‌های نادرستی؛ مانند گمان‌های دوران جاهلیت داشتند.»
۲. حکم جاهلی: «اَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ؛ آیا آنها حکم جاهلیّت را (از تو) می‌خواهند؟! و چه کسی بهتر از خدا، برای قومی که اهل یقین هستند، حکم می‌کند؟»
۳. خودنمایی جاهلی: «وَ قَرْنَ فی‌ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْاُولی؛ و در خانه‌های خود بمانید، و مانند دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید.»
۴. حمیّت و عصبیّت جاهلی: «اِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فی‌ قُلُوبِهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجاهِلِیَّةِ؛ آن‌گاه که کافران تصمیم گرفتند که دل به تعصب، تعصب جاهلی سپارند.»
قرآن کریم در این آیات علاوه بر این چهار ویژگی مردم دوران جاهلیت، به برخی سنت‌ها و رسوم جاهلی اشاره نموده و امّت اسلامی را از آنها بر حذر داشته است؛ مانند:
جابه جا کردن ماه‌های حرام، ربا خواری، استقسام به ازلام (در دوران جاهلیت با تیرهای مخصوص اموال خود را قسمت می‌کردند، و به آن تیرها «ازلام» می‌گفتند، البته با طرز مخصوصی تیراندازی می‌شد).
ظِهار به گونه‌ای که حرمت ابدی درپی داشته باشد، کشتن فرزندان از بیم فقر، زنده به گور کردن دختران و فرزند خوانده را بسان فرزند واقعی دانستن.

---

آنچه گفته شد در ارتباط با اصل «زمان جاهلیت» بود، اما این‌که منظور از جاهلیت اولی چیست؟ مفسران در معنای آن اختلاف کرده‌اند.
برخی معتقدند اساساً جاهلیت اولی، اقتضای جاهلیت دیگری را ندارد، و بدین معنا نیست که در برابرش جاهلیت دیگری وجود داشته باشد، و همین‌که این دوره قبل از اسلام بوده، به آن «جاهیت اولی» می‌گویند و به تعبیر دیگر، منظور همان جاهلیت قبل از اسلام است.
برخی اما می‌گویند؛ منظور از جاهلیت اولی، جاهلیت زمان میان آدم و نوح (علیه‌السّلام) است که هشت‌صد سال بود.
گروهی معتقدند؛ فاصله زمانی بین موسی و عیسی (علیهم السّلام) بود و بعضی می‌گویند؛ دوران ما بین عیسی (علیه‌السّلام) و حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است.
زمخشری معتقد است؛ منظور از جاهلیت اولی «جاهلیت کفر» قبل از اسلام بوده و در مقابل آن جاهلیتی دیگر وجود دارد که بعد از اسلام به وجود آمده که «جاهلیت فسق و فجور» است.
در روایتی نیز به موضوعی اشاره شده است که با فرض پذیرش روایت، شاید بطنی از بطون قرآن باشد که بر اساس آن، «جاهلیت اولی» را به خروج زن موسی (علیه‌السّلام) «صفورا» در برابر «یوشع بن نون» و «جاهلیت اخری» را به خروج «عایشه» همسر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در برابر امام علی (علیه‌السّلام) تببین کرده که هر دوی این شورش‌ها بعد از رحلت آن دو پیامبر رخ داده است. در بخشی از این روایت گزارش شده است که یوشع بن نون (علیه‌السّلام) وصی موسی (علیه‌السّلام) بود و بعد از او سی سال زندگانی کرد، در همان دوران، «صفورا دختر شعیب» همسر موسی (علیه‌السّلام) مدعی شد که من شایسته‌تر هستم که جانشین شوهرم باشم و با یوشع جنگید، اما در نهایت شکست خورد... بعد از آن پیامبر فرمود؛ زود باشد که دختر ابوبکر با چند هزار از امتم بر علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) خروج کند، و با او بجنگد و (علی) طرفدارانش را بکشد و خودش را اسیر کند و با او خوش‌رفتاری نماید و در باره او است که خدای (عزّوجلّ) در آیه «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ»، فرمود در خانه‌های خود بمانید و مانند زمان جاهلیت نخست خودنمایی نکنید که مقصود از «جاهلیت نخست» همان شورش صفوراء دختر شعیب است‌.

---