ملاک ارزیابی قرائت قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قرائت،
قرآن کریم، تجوید.
پرسش: معیار،
ملاک و شاخص‌های ارزیابی
قرائت قرآن کریم در سطح
تجوید مقدماتی، متوسط و عالی چیست؟
پاسخ: "تَجْوید"، عنوان دانشی دیرپای در مجموعه علوم قرآنی و فنون
عربی است که از آغاز با مطالعات آواشناسی
زبان عربی همراه بوده و مسائل و مباحث آن همواره با
علم وقف و ابتدا، علم الاداء و علم قرائات قرین بوده است. دانش تجوید، در واقع، مجموعه‌ای از مقدمات و مبانی نظری برای زیباخوانی
قرآن مجید است که به عنوان یک هنر اصیل در حوزه
هنر اسلامی از جایگاهی ویژه و والا برخوردار است؛ چنان‌که از دیرباز قاریان، تجوید را "حلیة القراءة" و "حلیة التلاوة" و "زینة القراءة" (آرایه
تلاوت و پیرایه قرائت) خوانده و بر این امر تصریح کرده‌اند که صرفاً فراگیری قواعد تجوید بدون
ریاضت و ممارست برای به کارگیری عملی آن سودمند نمی‌افتد.
دانشمندان علوم قرآن، دانش تجوید را به سه سطح مقدماتی، متوسط و عالی تقسیم کرده‌اند.
"تجوید"
مصدر عربی به معنای نیک خواندن و نیک گردانیدن است.
برگرفته از جَوْدَت (نیکویی) و جَیِّد (نیکو) است که در
اصطلاح نیز نزدیک به همین معنا گرفته شده است.
"تَجْوید"، عنوان دانشی دیرپای در مجموعه علوم قرآنی و فنون عربی است که از آغاز با مطالعات آواشناسی
زبان عربی همراه بوده و مسائل و مباحث آن همواره با
علم وقف و
ابتدا،
علم الاداء و
علم قرائات قرین بوده است.
ترکیب اضافیِ "تجوید قرآن" یک اصطلاح
متأخر است و سابقه آن به گذشته دور برنمی‌گردد؛ اما اصل مباحث تجوید از کهن‌ترین موضوعات مطرح شده در حیطه
علوم قرآن بوده است.
در قرآن کریم، از واژه‌های هم‌خانواده تجوید، تنها دو واژه جودیّ (محل
استقرار کشتی نوح پس از
طوفان،
و جِیاد (جمع جَواد) و در
احادیث نبوی تنها مورد "تجوید المَضْغ" (نیک‌جویدن) در باب
آداب غذا خوردن به کار رفته است.
تجوید قرآن در اصطلاح
قاریان عبارت است از: تلفظ کردن حروف عربی از مخارج آنها و ادای حق آنها با رعایت
صفات و
احکام هریک از حروف، به‌تنهایی و در ترکیب با دیگر حروف.
و از دیدگاه زبان‌شناسان
مسلمان، "تجوید" صوت‌شناسی
زبان عربی فصیح قرآنی است.
"علم تجوید"
دانش یا هنری است که به قواعد و مسائل و مباحث مربوط به مخارج حروف و چگونگی
صفات لازم و صفات عارضیِ حروف در
تلاوت قرآن مجید می‌پردازد.
موضوع آن
حروف و کلمات قرآن است.
بنابراین، مباحث و مسائل تجوید به مخارج حروف،
ترقیق،
تفخیم،
اِخفاء،
اظهار،
ادغام (ه م)،
اِقلاب،
رَوْم،
اِشمام،
اِماله (ه م) و دیگر شیوه‌های ادای حروف و کلمات محدود می‌گردد.
علم تجوید، در پرتو پیوند با
قرآن مجید، همواره در
جوامع اسلامی از نوعی ویژگی و قداست برخوردار بوده است. اهل تجوید، با
اعتقاد به این‌که خداوند قرآن را با تجوید نازل فرموده، و از سوی
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با تجوید به ما رسیده است، فراگیری و رعایت قواعد تجوید را بر عموم
مسلمانان لازم و
قرائت قرآن را بدون رعایت تجوید در حال نماز و چه بیرون از
نماز گناه و ناروا و "
غش در تلاوت " تلقی کرده‌اند.
دانش تجوید، در واقع، مجموعه‌ای از مقدمات و مبانی نظری برای زیباخوانی قرآن مجید است که به عنوان یک هنر اصیل در حوزه
هنر اسلامی از جایگاهی ویژه و والا برخوردار است؛ چنان‌که از دیرباز
قاریان، تجوید را "حلیة القراءة" و "حلیة التلاوة" و "زینة القراءة" (آرایه تلاوت و پیرایه قرائت) خوانده و بر این امر تصریح کرده‌اند که صرفاً فراگیری
قواعد تجوید بدون ریاضت و ممارست برای به کارگیری عملی آن سودمند نمی‌افتد.
پس از بیان
مقدمه درباره تجوید و پیشینه آن به اصل سؤال می‌پردازیم.
عالمان و
دانشمندان علوم قرآن
دانش تجوید را به سه سطح و سه مرحله تقسیم کرده‌اند:
در این مرحله از تجوید
انسان باید
اعراب را صحیح ادا کند و
قلقله (رها کردن حرف از مخرج خودش) را که شامل (ق، ط، ب، ج، د) می‌شود، رعایت کند؛ مثلاً زمانی که حرف (ب) را تلفظ می‌کند، اگر لب‌ها بسته بماند این حرف صدایش در‌نمی‌آید؛ اما وقتی که لب‌ها را باز می‌کند، صدای آن در‌می‌آید، به این حرکت قلقله می‌گویند. همچنین مخارج ده حرف را که شامل (ث، ح، ذ، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، و) می‌شود بداند و در
عمل اجرا کند، البته، گفتنی است که تلفظ اینها در عربی و فارسی فرق می‌کند. نیز غنه؛ یعنی (م ن) مشدد را با کمی کشش ادا کند؛ به‌عنوان نمونه در کلمه ثمّ و انّ میم و نون باید (۲ تا ۴) شماره کشیده شود، و با لهجه عربی باشد.
در تجوید متوسط علاوه بر مطالبی که در تجوید مقدماتی گفته شد، بعضی از صفات حروف را که شامل (
استعلاء،
استفال، لین) است، به کار بندد، همچنین
احکام حروف؛ مانند
تفخیم و
ترقیق حروف (ل،ر) و الف مدی، احکام نون ساکنه و
تنوین که شامل (اظهار، ادغام، اخفاء، اقلاب) می‌شود، را رعایت کند، احکام میم ساکنه، احکام مد، قصر و موارد
سکت را باید بداند، به بیانی دیگر؛ مثلاً کسی که
حلیة القرآن جلد اول را خوانده باشد و تمام موارد را
تعلیم دیده باشد، به تجوید سطح متوسط راه یافته است.
علاوه بر مطالبی که در تجوید مقدماتی و متوسط گفته شد، نخست به کلمه (همزه وصل و نحوه تشخیص حرکت همزه وصل)، طرق وقف بر آخر کلمه، احکام هاء آخر کلمه (هاء جوهری، سکت هاء
ضمیر)، آشنایی با اندام‌های گفتاری در مخارج حروف، صفات حروف که شامل (جهر، همس، شدة، رخوت، و...)، احکام
ادغام (ادغام صغیر و کبیر، انواع رابطه دو حرف، انواع ادغام و موارد آن، ادغام تام و ناقص)، احکام
مد و
قصر و احکام
وقف و ابتدا را باید رعایت کند.
درباره معیار،
ملاک و شاخص‌های ارزیابی قرائت
قرآن کریم در
تجوید باید گفت:
معیار و ملاک ارزیابی در تمام سطوح ـ اعم از مقدماتی، متوسط و عالی ـ آن است که
انسان نباید به لکنت بیفتد و نتواند حروف را ادا کند، و احکامی که برای بعضی از حروف گفته شد، در بعضی دیگر اجرا نشود؛ مثلاً زمانی که حرف مد در روی حرف کلمه‌ای قرار دارد، آن حرف باید با کشش ادا شود؛ ولی نباید این کشش بر روی حرف دیگر که فاقد مد است، اجرا شود؛ مثل: قالَ.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ملاک ارزیابی قرائت قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۷/۲۴.
