معنای العلم هو الحجاب الاکبر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: معنای العلم هو الحجاب الاکبر، حجاب علم، تعارض، روایات.
پرسش: در بسیاری از
احادیث امامان (علیهم‌السّلام)، به مدح
علم و
عالم پرداخته شده و در بعضی جاها گفته شده که (العلم هو الحجاب الاکبر). اساساً فلسفه این تعارضات در احادیث چیست و راه حل کلی حل‌و‌فصل این تعارضات که نمونه‌های دیگری را نیز می‌توان ذکر کرد چیست؟
پاسخ: عبارت العلم هو الحجاب الاکبر، کلامی است عرفانی که
عرفا و بزرگان از آن استفاده کردهاند و منافاتی با
آیات و
روایات بیان شده درباره فضیلت علم و عالم ندارد؛ چون منظور علومی است که
تهذیب نفس و اهداف خیرخواهانه را به همراه نداشته باشد.
علم موضوعی است که هر صاحب
عقل و اندیشه‌ای، بر
ارزش و منزلت آن گواهی می‌دهد و آن را بزرگ و نیکو می‌شمارد. علم در
دین مبارک اسلام که ختم تمام
ادیان و دربرگیرنده تمام ارزش‌هاست، جایگاه بلند و رفیعی دارد.
رسول گرامی اسلام می‌فرمایند: «فراگیری علم بر هر
مسلمان واجب است و
خداوند، فراگیران
دانش را دوست دارد».
و همچنین می‌فرماید: «علم را بیاموزید ولو در چین باشد».
درباره عبارت «العلم هو الحجاب الاکبر؛ یعنی علم برای
انسان حجاب بزرگی ایجاد می‌کند»، باید بیان شود که این جمله،
روایت و کلام
معصوم (علیه‌السلام) نیست؛ بلکه عبارتی است عرفانی، که بزرگانی چون
امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) در کتب اخلاقی و عرفانی خود از این تعبیر استفاده
کردهاند و هیچ منافاتی با روایات مربوط به فضیلت علم و عالم ندارد؛ چراکه کسانی این عبارت را به کار برده‌اند که خود، دریایی از علم و
معرفت بوده‌اند و علوم، نه‌تنها برای آنان
حجاب نبوده، بلکه بسیاری از حجاب‌ها و پرده‌ها را از پیش رویشان برداشته است.
دوست گرامی! معنای این عبارت این نیست که هر علمی و با هر شرایطی برای انسان حجاب ایجاد می‌کند، بلکه از نظر عرفا و بزرگان، علمی حجاب است که خالی از تهذیب نفس و
عمل، بلکه ره‌آوردی برای رسیدن به امیال و هواهای نفسانی باشد. چنین علمی پرده‌ای است ظلمانی که دامنه
ظلمت و سیاهی را گسترده‌تر می‌سازد.
پس اگر عبارات دیگر و حتی روایاتی به این مضمون (
علم لا یصلحُک ضلال؛
و
العلم بغیر العمل و بال؛
) موجود باشد که در ظاهر، با آیات و روایات وارده در فضیلت علم و عالم در تعارض باشند، با هم قابل جمع‌اند؛ چون یکی از موارد جمع دلالی در این‌گونه موارد، تخصیص است که وقتی دو مطلب در ظاهر با هم تعارض دارند، اگر یکی عام باشد و دیگری خاص، خاص بر عام مقدم می‌شود و عام را در آن یک مورد تخصیص می‌زنند.
و در بحث ما علم بدون تهذیب نفس و طهارت
باطن، تخصیص زده می‌شود؛ یعنی چنین علمی فضیلت ندارد و به جای
نور، انسان را به ظلمت و تاریکی می‌کشاند.
در مورد حل‌و‌فصل کلی این‌گونه تعارضات که سؤال کرده‌اید، به خصوص اگر تعارض در روایات باشد،
سخن بسیار است و در اینجا مجالی برای بحث در این باره نیست؛ ولی به طور اجمال در چنین مواردی دو نکته باید بررسی شود: یکی
سند و دیگری دلالت. در صورت قوی بودن سند، به دلالت آن پرداخته می‌شود و مباحثی مثل جمع دلالی ـ در مواردی مثل عام و خاص و مطلق و مقید ـ و ترجیح یک دسته بر دسته دیگر یا تساقط و طرح کردن هر دو، مطرح می‌شود که تفصیل آن در
علم اصول فقه و
رجال و
درایه موجود است.
خلاصه مطالب بیان شده این است که عبارت «العلم هو الحجاب الاکبر»، کلامی است عرفانی که
عرفا و بزرگان از آن استفاده کردهاند و منافاتی با
آیات و
روایات بیان شده درباره فضیلت علم و عالم ندارد؛ چون منظور علومی است که
تهذیب نفس و اهداف خیرخواهانه را به همراه نداشته باشد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «معنای العلم هو الحجاب الاکبر»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۱۹.
