عوامل تقویت قدرت عقلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: عقل،
جهل،
اخلاق.
پرسش: از ارزش‌ها دور گشته‌ام و موفق نشده‌ام خویشتن را بیابم و به اخلاق منفی و
دنیاگرایی نیندیشم با اینکه بسیار راه‌ها رفته‌ام دچار انفعال و اضمحلال شده‌ام. لطفا مرا راهنمایی کنید؟
رو کردن به دنیا و پشت سر‌انداختن ارزش‌ها و میل به
خلقیات منفی محصول عواملی است که شناخت آنها به ما کمک می‌رساند تا در میدان مبارزه بین عقل و جهل بر قدرت عقلمان بیفزاییم و
لشگر جهل را مستأصل و نابود سازیم. از مهم‌ترین آنها می‌توان به عوامل زیر اشاره نمود:
نبود یا کمبود شناخت
انسان نسبت به خود و مقام و موقعش در نظام هستی مهم‌ترین عامل دنیاگرایی به شمار می‌آید. انسان اگر چیستی خود را بداند و بفهمد کجا بوده، کجاست و به کجا می‌رود، به جایگاه با عظمت خود پی می‌برد، شخصیت می‌یابد و احساس
کرامت می‌کند آن‌گاه برایش تحمل‌ناپذیر خواهد بود که گوهر وجود خود را به آلودگی‌ها و پستی‌ها بیالاید. از این رو
معرفت نفس را سودمند‌ترین دانش دانسته‌اند.
امام علی (علیه‌السّلام) به ما آموخته: «من لم یعرف نفسه و بعد عن سبیل النجاة و خبط فی الضلّال و الجهالات؛
هر که خود را نشناخت از راه نجات دور افتاد و در وادی گمراهی و نادانی‌ها قدم نهاد».
خویشتن نشناخت مسکین آدمی از فزونی آمد و شد در کمی ••• خویشتن را آدمی ارزان فروخت بود اطلس خویش را بر دلق دوخت
گناه عاملی دیگر است. هر چه ما به
گناه روی آوریم، قلبمان از
خدا بر می‌گردد و روشنایی خود را از کف می‌نهد، در نتیجه ذائقه روحمان تغییر می‌کند و از اعتدال خارج می‌شود. آن‌گاه نور به ما نمی‌سازد و طبعمان از آن فراری می‌شود؛ و کم کم به گناه خو می‌گیرد و از ارزش‌ها می‌رمد. «ما جفّت الدّموع الّا لقسوة القلوب و ما قسّت القلوب الّا بکثرة الذّنوب
اشک‌ها نخشکید مگر به سبب سخت دلی و دلها سخت نشد مگر به سبب گناهان بسیار.»
از جمله عواملی که می‌تواند روی اخلاق و نگرش انسان اثر بگذارد محیط و هم‌نشینان است. در
قرآن می‌خوانیم: «و روزی است که ستمگر دستان خود را می‌گزد و می‌گوید: ای کاش با
پیامبر همراهی می‌کردم. وای بر من! کاش فلان شخص را به دوستی نمی‌گزیدم. او (بود که) مرا به گمراهی کشانید، پس از آنکه قرآن به من رسیده بود و
شیطان همواره فروگذارنده انسان است.»
ای بسا ابلیس آدم روی هست ••• پس به هر دستی نشاید داد دست
د: دین تقلیدی عامل بعدی است. تقلید در اصول دین یعنی خانه‌ساختن روی آب.
اسلام نیز چنین اجازه‌ای به پیروانش نداده و خواسته دین را از روی تحقیق بیابند تا به
ایمان،
اعتقاد و
اخلاق و عمل خود افتخار کنند و در رویارویی با گناهکاران و کافران احساس بزرگی و سرافرازی وجودشان را فراگیرد نه شرمندگی و حقارت. ایمانی که بر پایه تقلید بنا شود به همین ترتیب هم به راحتی از بین می‌رود.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: هرکس بواسطه مردان وارد در
دین شد همان‌ها او را از
دین بیرون برند ولی آنکه با
قرآن و
سنت پیامبر وارد دین شود کوه‌ها از جای کنده شود اما در ایمان او خللی وارد نشود. ۴ اگر با تحقیق دیندار شدیم برای عمل به دستورات الهی سر و جان می‌بازیم و سستی و کسالت به خود راه نمی‌دهیم. و همواره در پرتو
جهان‌بینی توحیدی حتی در سخت‌ترین شرائط نشاط داریم به همین خاطر این امر نیاز به تلاش جدی دارد.
اکنون چند برنامه عملی برای تقویت معنویت ارائه می‌گردد:
عبادت، به ویژه نمازهای واجب را به وقت، با
حضور قلب و
اخلاص به پا داریم: «قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلوتهم خاشعون
» به راستی که مؤمنان رستگار شدند آنان که در نمازشان ترسان و فروتنند. روز مرگی و عادت عواملی بسیار موثر به شمار می‌روند تا آنجا که چه بسا با انس‌گرفتن به لذتی فروتر از لذات فراتر چشم می‌بندیم. همان‌گونه که خو‌گرفتن به لذت‌ها مادی می‌تواند زیان به بار آورد
انس با عبادت و چشیدن شیرینی
مناجات باخدا می‌تواند نجات بخش باشد. چنانکه کسی به خواندن نماز شب انس بگیرد اگر شبی آن را از دست بدهد روحش آزرده می‌شود و احساس خسارت فراوان می‌کند. برترین لذات انس با خداست و چشیدن شیرینی مناجاتش که در استمرار و تکرار توجه قلبی و عبادت حاصل می‌شود. تداوم ذکر هم لذت انس را قوت می‌بخشد و هم از توجه به دنیا می‌کاهد. علاوه بر این نباید از پرداختن به اموری که انسان را به
یاد خدا می‌اندازد
غفلت ورزید. مثل انجام
حج و زیارت مکان‌های مقدس و دیدار با عالمان ربانی و دوستان صالح.
بخشش آنچه محبوب و مورد نیاز انسان است وسیله‌ای می‌شود برای دل بریدن از لذایذ مادی و تطهیر و صفا گرفتن دل و محفوظ بودن از آلودگی به دنیا: «و من یوق شحّ نفسه فاولئک هم المفلحون
کسانی که از
بخل و آز نگاه داشته شوند.» ایشان رستگارانند. نیز در
سوره آل عمران آمده است: «لن تنالوا البرحتی تنفقوا مما تحبون؛
هرگز به خوبی دست نخواهید یافت تا از آنچه دوست دارید
انفاق کنید.»
همه روزه بخشی از وقت را وقف تفکر کنیم. در این موضوعات بیندیشیم صفات و آیات الهی، هدف آفرینش، نعمت‌ها، احسان‌های بی‌پایان
خداوند و
عبرت از سرگذشت پیشینیان، همچنین در مورد راه درست و طولانی بودن مسیر، کمی وقت و نیرو، فراوانی موانع، بی‌ارزشی اهداف دنیایی، آلوده بودن لذات آن و همراه بودن آنها به رنج‌ها و مصیبت‌ها.
استحضار مفاهیم و اندوخته‌های ذهنی تأثیر به سزا در رفتار انسان دارد. برای بهینه‌سازی و سالم نمودن کردار و نگرش‌ها. برنامه‌ای روزانه طراحی کنیم، برای قرائت همراه با توجه قرآن کریم همچنین مطالعه روایات و مواعظ و کلمات حکمت‌آمیز و
احکام فقه و دستورات اخلاقی. «و لقد یسّرنا القرآن للذّکر فهل من مدّکرٍ؛
هر آینه
قرآن را برای پند‌گرفتن آسان ساختیم، پس آیا پندگیرنده‌ای هست؟»
نکته بسیار مهم که باید در عرض همه مطالب بالا، بدان توجه نمود، این است که باید به شکل معقول و منطقی و به دور از
افراط و تفریط، با نفس خود برخورد نمود. باید به اندازه توان از نفس بار کشید. در عبادات و دعاها و اذکار نباید در ابتدای راه زیاده روی نمود. چرا که در روایات است که نفس ملول و خسته می‌شود و در اسلام نیز به
استراحت،
ورزش، مسافرت، تفریح سالم، شادی، خنده، تبسم، و دیگر عوامل نشاط آفرین و شادی بخش به عنوان عوامل تقویتی و کمک، تکیه شده است.
۱. اگر انسان به
دنیا انس بیابد، زایل ساختن آن دل بستگی، سهل نمی‌نماید و تنها افراد اندکی، آن هم با ریاضت طاقت‌سوز به این کار موفق می‌شوند.
۲. در استفاده از لذات دنیا زیاده‌خواه نباشیم. بی‌ارادگی در لذات حیوانی بعنوان عادتی مذموم به دیگر کارها و برنامه‌های زندگی سرایت می‌کند. سیر نخوردن، کم خوابیدن و کم گفتن با رعایت
اعتدال (دوری از افراط و تفریط) و حفظ سلامت برای توفیق در
سیر الی الله و کاستن از انس به لذات حیوانی نقشی مهم دارند.
۳. قوای حسی و خیالی که با تداعی می‌توانند منشأ انگیزش امیال دنیایی شوند، باید به کنترل در آیند. به ویژه چشم و گوش را از دیدن و شنیدن مناظر شهوت‌انگیز و سخنان باطل و سرگرم ساز، باید حفظ کنیم. «انّ السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسئولاً.»
۴. اندیشه را از لغزش‌گاه‌ها باز باید بداریم (مواظب گناهِ فکری باشیم). اگر احیاناً با شبهه‌ای بی‌پاسخ روبرو شدیم سریع در پی پاسخی قانع‌کننده برآییم.
۵. ارتباط با راهبری حکیم که همواره آدمی را پند دهد و راه را از
چاه به بنمایاند لازم یک زندگی هدفدار است. درحدیث آمده است: «هلک من لم یکن له حکیم یرشده» هلاک شد آنکه حکیمی همواره او را ارشاد نکند.
۱. مهریزی، مهدی، دو راهی‌های زندگی، دفتر تبلیغات اسلامی.
۲. مظلومی، رجبعلی، تربیت معنایی، دفتر تبلیغات اسلامی.
۳. مصباح یزدی، محمد تقی، به سوی خود سازی، مؤسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی.
۴. شبر، سید عبدالله، اخلاق، انتشارات هجرت.
سایت‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «عوامل تقویت قدرت عقلی» تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۵.
