صید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: احرام، کفاره، خطا، صید، قتل، تعارض، عمد، آیه ۹۵ سوره مائده.
پرسش: در آیه ۹۵
سوره مائده آمده: «مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ...» که قتل صید مقیّد به متعمّداً است. اما طبق روایات احکام، این آیه شامل صید از روی
غفلت، سهو و نسیان هم می‌شود. أ. آیا این
روایات معارض با آیه نیستند، و در نتیجه در مقام عرضه
روایت بر
قرآن نباید طرد شوند؟ چه‌طور چنین روایاتی می‌توانند مبیّن یا مقیّد آیه باشند، درحالی‌که اصل احراز صحتشان منوط به سنجش با
قرآن است؟ ب. چه‌گونه امر، نهی، کفاره و عقاب ممکن است بر فعلی غیر اختیاری تعلق گیرد، مثل صید غیر متعمدانه؟ آیا این خلاف اصول عقلی و نیز
حدیث رفع نیست؟
پاسخ: آیه مورد نظر کفاره صید را برای کسانی
واجب کرده که از روی عمد، و در حال احرام، مرتکب قتل حیوانات شوند. اگر مُحرم در حال
جهل و غفلت و یا
فراموشی حالت احرام و یا
حکم باشد، ولی عمداً (عمد در انجام صید) مرتکب قتل حیوان شود، مشمول
آیه شده و کفاره بر او
واجب است.
در آیه مورد پرسش می‌خوانیم: «ای کسانی که
ایمان آورده‌اید! در حال احرام،
شکار نکنید: «وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً»؛ و هر کس از شما عمداً آن را به قتل برساند، باید کفاره‌ای معادل آن از چهارپایان دهد. کفاره‌ای که دو نفر
عادل از شما، معادل بودن آن را تصدیق کنند...، ولی هر کس تکرار کند، خدا از او
انتقام می‌گیرد و
خداوند، توانا و صاحب انتقام است».
در این آیه قید «متعمداً» به «قتل» برمی‌گردد؛ یعنی مُحرمی که از روی عمد حیوانی را به قتل رساند.
ابتدا باید فرض‌های مختلف صید در حال احرام را بررسی کرده و سپس به بیان
حکم آن بپردازیم. می‌دانیم که صید از روی عمد، یعنی آن‌که مکلف در ارتکاب
عمل صید، عمد و
اختیار داشته و این معنا در مقابل صید غیر عامدانه خطایی است. (قتل خطایی مانند این‌که سنگی به پشت سرش پرتاب کرده باشد و حیوانی بدان سبب کشته شده باشد. در این مورد گفته می‌شود قتل خطا تحقق یافته است).
در همین راستا برای صید عمدی شخص مُحرم، دو مصداق می‌توان فرض کرد:
۱. مُحرم، اگرچه به عمد صید کرده، ولی حکم حرمت صید را یا نمی‌دانسته و یا فراموش کرده بود.
۲. شخص می‌داند که مُحرم است و
صید بر او حرام است؛ ولی عمداً صید می‌کند.
در مقابل دو فرض صید عمدی فوق، می‌توان دو فرض برای صید غیر عمدی نیز داشت:
۱. مُحرم، حکم حرمت صید را نمی‌دانسته یا فراموش کرده بود؛ اما با این وجود، صید او عمدی نبود.
۲. مُحرم می‌دانست که صید بر او
حرام است؛ اما غیر عامدانه صیدی انجام داد.
با توجه به آنچه گفته شد، مراد از «عمدی بودن صید» در آیه موجود در پرسش، آن است که با کلمه «متعمّداً» که حال برای «من قتله» است و آن را
تفسیر می‌کند، درمی‌یابیم که ظاهراً تعمد مقابل قتل خطا است و معنای قتل خطایی این است که
قتل را بدون قصد انجام دهد؛ مثلاً در یک تیراندازی تمرینی، اتفاقاً تیر پرتاب شده به حیوانی اصابت کرده و او را از پای درآورد.
با توجه به
آیه دیگری که کلمه «متعمّداً» در آن درباره قتل عمدی
انسان مؤمن به کار برده شده («وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فیها»)،
می‌توان چنین نتیجه گرفت که منظور از «متعمداً» در این‌جا هم همان قتل عمدی به معنای عمد و اختیار در کشتن است.
با این برداشت، می‌توان دایره شمول آیه را مشخص کرد:
مُحرمی که حکم
حرمت صید را ندانسته و یا فراموش کرده و دست به شکاری عمدی بزند که در این مورد، اگرچه غفلت یا جهل به حکم داشته، ولی چون عامدانه و با اختیار خود، دست به شکار زده است، آیه شامل حال او شده و باید
کفاره بدهد؛ زیرا آیه می‌فرماید: «هر کس از روی عمد حیوانی را بکشد...».
(علامه طباطبایی در ذیل این آیه می‌گوید: بنابراین از آیه استفاده می‌شود که اگر تیر و یا سلاح دیگر خود را به قصد شکار به کار برد و شکار را از پای در آورد کفاره
واجب می‌شود، چه این‌که بیاد احرامش باشد یا آن را فراموش کرده باشد».) و او نیز از روی عمد حیوانی را شکار کرده است.
مُحرمی که با
علم به حرمت صید، از روی عمد دست به شکار بزند که قطعاً آیه شامل او خواهد شد.
مُحرمی که با توجه به حالت احرام و حرمت صید، ولی شکارش کاملاً غیر عامدانه باشد که چنین شخصی مشمول حکم آیه نیست.
محرمی که توجه به حال احرام ندارد و جاهل یا فراموش کار نسبت به حکم
احرام است؛ از روی خطا دست به شکار بزند که می‌توان گفت که آیه حکمی در مورد او صادر نکرده است. (برخی در این مورد قائل به عدم شمول آیه شده‌اند).
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «بر تو
فدیه و کفاره‌ای نیست در صورتی که از روی خطا (این امور را) انجام داده باشی، مگر در مورد صید که در صورت جهل و غفلت یا در صورت عمد بر تو کفاره واجب است».
در
روایت دیگری ابن ابی عُمَیر از بعضی از اصحاب امام صادق ـ عليه‌السلام ـ چنین نقل می‌کند: «اگر مُحرم از روی خطا مرتکب صید شد باید کفاره بدهد...».
فقها در این مورد که خطا همانند عمد است،
اجماع و اتفاق نظر دارند،
و با توجه به وجود روایات، این اجماع، «اجماع مدرکی» است؛ یعنی همه فقها این نظریه که (صید غیر عمدی
حیوانات در حال احرام مانند صید عمدی موجب وجوب کفاره است) را با استناد به
روایات پذیرفته‌اند و معتقدند که این روایات با آیه کفاره در صید منافاتی ندارد؛ زیرا درست است که آیه، حکم کفاره صید عمدی را بیان کرده، اما تصریح نکرده است که صید غیر عمدی کفاره ندارد، بلکه در مورد چنین صیدی
سکوت کرده و تنها به برجسته ساختن صید عمدی بسنده کرده است؛ زیرا آن‌جاست که با وجود عنصر (تعمد)، مکلف هم
گناه مرتکب شده و هم باید کفاره بدهد، اما روایات برای صید غیر عمدی که حکمش در
قرآن ذکر نشده نیز، همان کفاره صید عمدی را در نظر گرفته است. البته در این فرض، مکلف گناهی را مرتکب نشده است: («بَابُ مَنْ خَطَؤُهُ عَمْدٌ وَ مَنْ عَمْدُهُ خَطَأٌ»).
بر این اساس، حکم موجود در روایات، تکمیل کننده حکم آیه است و نه معارض با آن.
پایگاه اسلام کوئست.
