صبر ذاتی یا اکتسابی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: صبر، صبر اکتسابی، صبر ذاتی.
پرسش: آیا صبر امری ذاتی است و آیا آیاتی که در قرآن در مورد صبر نازل شده، جملات خبری است که ما را از اثرات آن با خبر می‌کند یا جملات امری است؟ اگر مورد دوم صحیح است، لطفاً یکی دو تا آیه ذکر کنید.
پاسخ: فلسفه صبر، رسیدن به هدف‌های عالی و تکامل انسان است. در سایه‌سار بردباری، تلاش فرد برای بروز
علاقه و استعدادش بالا می‌رود.
صبر جوهره همه خوبی‌هاست. صبر، آدمی را از هر نوع خودباختگی و شکست روحی در امان می‌دارد و جلوی سرکشی و کج‌روی او را می‌گیرد. صبر نشان از
اراده قوی آدمی است؛ ولی چون گاهی برخلاف خواست و
احساسات درونی اوست، بسیار ناگوار می‌نماید. صبر، دلالت بر تحمل مشکلات و رضا به
قضای الهی و پذیرش رنج بر خویشتن در آزمون ظرفیت وجودی خویش است.
صبر به معنای
شکیبایی است و صبور کسی است که در برابر رخدادهای زشت و زیبای
زندگی، پایداری خود را از دست نمی‌دهد و ناخوشی‌ها وی را از میدان
آزمایش خارج نمی‌سازد.
صبر، سرآمد صفات پسندیده انسانی است و با صبر می‌توان به جمیع کمالات دست یافت. بنابراین آدمی باید در کسب هر صفت پسندیده‌ای بکوشد و چنانچه با کوشش و صبر گوهر گران‌بهایی به دست آورد، در حفظ آن کوتاهی نکند تا به آسانی از دستش ندهد.
همچنین براساس ادله‌ای که در ذیل بیان می‌شود، صبر، صفتی است اکتسابی، نه ذاتی و فطری.
صبر یک حالت نفسانی است که در اثر آن
انسان می‌تواند، در برابر
حوادث و ناملایمات زندگی مقاومت کرده و خود را نبازد. صبر به انسان این توانایی را می‌دهد که در برابر انگیزه‌های گناه و شهوات سرکش و طغیانگر بایستد و از مسیر
عقل و شرع خارج نشود. بدون صبر، انسان هر لحظه ممکن است، مرتکب
اعمال خلاف عقل و شرع شده و از مسیر
هدایت منحرف شود. صبر و پایداری، رمز
پیروزی و
موفقیت هر انسانی، هم در بُعد مادی و هم در بُعد معنوی است. لذا در
قرآن، نخستین و مهم‌ترین گام برای
پیروزی در آزمایش‌ها، صبر عنوان شده و به همین دلیل، بشارت پیروزی را تنها به
صابران و افراد با
استقامت می‌دهد.
در روایتی از
علی (علیه‌السّلام) می‌خوانیم:
«
فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الإِيمَانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ ـ ولَا خَيْرَ فِي جَسَدٍ لَا رَأْسَ مَعَه ـ ولَا فِي إِيمَانٍ لَا صَبْرَ مَعَه»؛
صبر نسبت به
ایمان، مانند سر است در مقابل تن، تن بی سر بقایی ندارد و ایمان بدون صبر نیز ارزشی نخواهد داشت.
صبر اقسام متعددی دارد؛ گاهی صبر در برابر مشکلاتی است که در راه
اطاعت خداوند متعال وجود دارد و گاهی صبر در برابر خواهش‌های نفسانی و شهوات سرکش و طغیانگر و گاهی صبر در برابر حوادث ناگوار و عدم خودباختگی و شکست روحی و ترک جزع و فزع است. در
روایات اسلامی از اولی به «
صبر بر طاعت» و از دومی به «
صبر بر معصیت» و از سومی به «
صبر بر مصیبت» تعبیر شده است.
در اینکه صبر اکتسابی است نه ذاتی و فطری، سه دلیل را بیان می‌کنیم:
روایت فوق، خود بهترین دلیل است بر اینکه، صبر، اکتسابی است؛ نه ذاتی و طبیعی و فطری؛ زیرا مثلاً صبر بر معصیت چیزی نیست که ذاتی انسان باشد و انسان فطرتاً و ذاتاً طوری باشد که هرگاه در برابر منظره
گناه و معصیت قرار گرفت، صبر پیشه کند و در برابر خواست‌های نفسانی خود مقاومت کند و از انجام معصیت صرف‌نظر نماید؛ اگر چنین بود، هیچ انسانی گرفتار گناه نمی‌شد. یا آنکه در صبر بر معصیت گفته‌اند که هنگام
مصائب، شکایت به بندگان خدا نکند و بیش از حد جزع و فزع ننماید و روشن است که همه این امور اعمالی است در
اختیار انسان.
همچنین در صبر بر طاعت، در واقع انسان، با مقاومت در برابر هواهای نفس و نیروهای شیطانی،
بندگی خدا را به جا می‌آورد و مثلاً از صبح تا شب
روزه می‌گیرد و یا نیمه شب از خواب بیدار شده و
نماز را به پای می‌دارد که تمام این‌ها اعمالی است اختیاری، نه ذاتی و فطری.
علاوه بر دلیل فوق، اینکه در
آیات قرآن پاداش‌های زیادی برای صابران ذکر شده و افراد صابر مورد تمجید و تعریف خداوند واقع شده‌اند، دلیل بر آن است که صبر صفتی است اکتسابی؛ زیرا اگر صفتی ذاتی و طبیعی بود، برای انسان امتیاز محسوب نمی‌شد و جای تشویق و
پاداش نداشت؛ زیرا تشویق و پاداش فقط در برابر عمل اختیاری است.
همچنین در بعضی از آیات به پیامبر (صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) و
مؤمنین امر شده که در برابر مشکلات صبور باشند، اگر صبر صفتی ذاتی بود و هر کسی آن را به طور طبیعی واجد بود. دیگر نیازی به این امر و دستور نبود.
تمام این ادله می‌رساند که صبر، صفتی است اکتسابی، نه ذاتی و فطری.
اما در پاسخ به قسمت دوم سؤال، باید گفت، آیات
قرآن کریم در زمینه صبر دو دسته‌اند:
دسته‌ای از آیات، جملاتی خبری‌اند که آثار و فواید صبر را بیان می‌کنند؛ به عنوان مثال در
سوره رعد،
آیه ۲۲ آمده است:
«
وَالَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَاَقَامُوا الصَّلَاةَ وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَةً وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ اُولَئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ»؛ «و آن‌ها که به خاطر
ذات پاک پروردگارشان شکیبایی می‌کنند و نماز را بر پا می‌دارند و از آنچه به آن‌ها
روزی داده‌ایم، در پنهان و
آشکار انفاق می‌کنند و با
حسنات،
سیئات را از میان می‌برند، پایان نیک سرای دیگر از آن آن‌هاست».
دسته‌ای دیگر از آیات، جملات امری‌اند که دستور به
صبر و شکیبایی می‌دهند که به دو نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
۱.«
یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛
«ای کسانی که
ایمان آورده‌اید (در برابر مشکلات و هوس‌ها)
استقامت کنید و در برابر
دشمنان (نیز) استقامت به خرج دهید و از مرزهای خود، مراقبت به
عمل آورید و از
خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید».
۲. «
... وَاصْبِرُوا اِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»؛
«ای کسانی که (ایمان آورده‌اید) استقامت کنید که خداوند با استقامت‌کنندگان است».
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «صبر ذاتی یا اکتسابی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۲۱.
