شهرسازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: شهرسازی اسلامی، معماری.
پرسش: آیا اسلام در ارتباط با شکل‌گیری فضا و فرم شهرها و عناصر موجود در آنها رهنمودی دارد؟ یا این‌که در
سیره عملی پیامبر و
ائمه در این مورد اطلاعی وجود دارد یا خیر؟
پاسخ: دین اسلام متکفل ارائه کلیاتی است که
سعادت معنوی انسان‌ها را به دنبال دارد و نیز بدون آن‌که زندگی مناسب دنیوی را خلاف شرع و ارزش‌ها بداند، معتقد است که مسلمانان باید بیش‌ترین تلاش خود را در آباد‌سازی جهان آخرت مصروف سازند. طبیعی است که یک
مسلمان، با چنین بینشی در عرصه‌های مختلف، با وجود آزادی‌های ارائه‌شده، باید به شیوه‌ای رفتار کند که بیش‌ترین انطباق را بر آن مفاهیم کلی داشته باشد. البته اسلام دستوراتی در ارتباط با
زندگی شهری ارائه کرده که رعایت مسائل ایمنی، پاس داشتن حقوق همسایگان، عدم تعرض به محیط های عمومی و... از آنها جمله است.
چنان‌چه می‌دانید، دین
مقدس اسلام، معیارهایی کلی برای زندگی اجتماعی انسان‌ها قرار داده که در پرتو آن، بتوان با حفظ حقوق دیگران به
رشد و تعالی معنوی نیز دست یافت. در این میان، موضوعاتی جزئی وجود دارند که نیاز چندانی به اعلام نظر صریح شرع نداشته؛ بلکه در محدوده مباحاتی می‌گنجد که معتقدان به این
دین، خود می‌توانند با رعایت معیارهای کلی، تصمیم مناسب را در مورد آن اتخاذ کنند.
در همین راستاست که مولای متقیان ـ علیه‌السلام ـ در ابتدای عهدنامه مشهور خود خطاب به
مالک اشتر، با آن‌که در توصیه‌ای کلی، این یار خود را به آباد‌سازی شهرها توصیه می‌فرماید (و عمارة بلادها)،
اما در ارتباط با چگونگی تلاش‌های عمرانی مطلبی بیان نمی‌دارد.
به همین دلیل است که نمی‌توان انتظار داشت تمام جزئیات شکل‌گیری یک فضای شهری را در آیات و
روایات یافت؛ بلکه باید به کلیاتی که به نمونه‌ای از آنها در ذیل اشاره خواهد شد، توجه داشته و تصمیم مناسب را اتخاذ کرد:
یک انسان معتقد به فانی بودن این
جهان و این‌که زندگی واقعی، تنها بعد از
معاد شکل خواهد گرفت،
نمی‌تواند ارزشی ذاتی برای داشته‌های مادی خود در نظر بگیرد؛ بلکه می‌داند که در نهایت، باید تمام آنها را واگذاشته، این دنیا را ترک کند.
البته این بدان معنا نیست که تهیه مسکن مناسب، دنیاطلبی به شمار می‌آید، بلکه در مقابل، داشتن محل زندگی، از مواردی است که
انسان را از سربار دیگران شدن رهایی می‌بخشد، موضوعی که به‌شدت مورد نکوهش واقع شده است.
لقمان حکیم، خطاب به فرزندش بیان می‌دارد: به اندازه نیازت از
دنیا بردار و از آن نگریز تا سربار دیگران شوی؛ البته به آن اندازه هم دنیاطلب مباش که به آخرتت صدمه وارد کند.
با توجه به اصل کلی فوق، مسکن و محل زندگی مناسبی که آسایش انسان را فراهم کند، از نعمت‌های بزرگ
خداوند به شمار می‌آید که خود پروردگار نیز، این
نعمت ارزشمند را خاطر نشان فرموده و توصیه به شکر چنین نعمتی کرده است:
ـ "همانا برای
قوم سبا در محل سکونتشان نشانه‌ای (از قدرت و
رحمت خدا) بود، دو تا بوستان از جانب راست و چپ (مسکنشان بود، به آنها گفتیم) از روزی پروردگارتان بخورید و او را سپاس گزارید، شهری است پاکیزه و پروردگاری آمرزنده".
ـ "و به یاد آرید هنگامی که شما را جانشینانی پس از قوم عاد قرار داد و شما را در روی
زمین جای داد که از مواضع هموارش قصرها (ی تابستانی) می‌سازید و از دل کوه‌ها تراشیده خانه‌ها (ی زمستانی) می‌سازید پس نعمت‌های خدا را متذکر شوید و در روی زمین تبهکارانه به
فساد برنخیزید".
امام صادق علیه‌السلام در این زمینه می فرماید که جادار بودن منزل، یکی از اسباب خوشبختی انسان است.
به همین دلیل است که
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در پی شکایت فردی از
انصار مبنی بر محاصره خانه کوچکش در میان خانه‌های دیگران، به او توصیه می‌کند که از خداوند گشایش
روزی خود را (که در نهایت به تهیه منزل وسیع‌تری منجر می‌شود) بطلبد.
تمام این‌ها دلیل بر آن نیست که انسان‌ها به‌صورت لجام‌گسیخته، به دنبال ساخت بناهای مسکونی وسیع و مجللی باشند که بیش از حد نیاز آنهاست.
ـ
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: خداوند فرشته‌ای را مأمور رسیدگی به ساختمان‌ها نموده و او اشخاصی را که سقف بلندتر از چهار متر (در هر طبقه) بسازند، مورد خطاب قرار داده و می‌گوید: ای سست‌ایمان! تا کجا می‌خواهی بروی؟!
ـ حضرتش در جای دیگری اظهار داشته‌اند: "هر مقدار از ساختمان که بیش از حد نیاز باشد،
روز قیامت، صاحبش را به دردسر خواهد انداخت.
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ معیار در مناسب بودن یک مسکن را در آن می‌داند که اولاً: بیش از حد نیاز نبوده؛ و ثانیاً: برای مباهات و فخرفروشی به دیگران نباشد.
طبیعی است که این نیاز در افراد مختلف، متفاوت باشد و یک خانه برای فردی وسیع و برای دیگری کوچک به شمار آید و حتی یک فرد هم می‌تواند با رویه‌های مختلفی که در پیش می‌گیرد، استحقاق خانه‌های متفاوتی را داشته باشد.
امیر المؤمنین ـ علیه‌السلام ـ خطاب به شخصی که خانه وسیعی ساخته بود، چنین اظهار فرموده: خانه به این بزرگی در این دنیا چه فایده‌ای برایت دارد؛ درحالی‌که به خانه‌های پهناور در زندگی بعد از
مرگ، بیش‌تر نیازمندی؟! البته اگر بخواهی، می‌توانی با این خانه بزرگی که داری، خوشبختی آخرت را نیز برای خود فراهم کنی، به شرط آن‌که در آن پذیرای مهمان باشی، با فامیل خود در آن نشست و برخاست داشته باشی و تمام وظیفه‌های خود را در آن انجام دهی.
با توجه به مطالب یاد شده، انسان‌ها می‌توانند با استفاده از
دانش و بینش خود، انواع متفاوتی از شهرسازی‌ها را ارائه دهند، بدون آن‌که هیچ‌کدام آنها مخالف شرع مقدس اسلام باشد و باید دانست که بسیاری از آنچه اکنون از آن با نام معماری اسلامی یاد می‌شود، در حقیقت معماری مهندسان
مسلمان است و نه نوعی از معماری که بتوان عناصر آن را مستقیماً از شرع دریافت نمود.
بر این اساس نیازی نیست که در هر مورد به دنبال دستور صریحی باشیم، و در نهایت می‌توان گفت که در فقه اسلامی، تاکنون بابی در ارتباط با عناصر لازم در تشکیل یک شهر تدوین نشده، گرچه جای آن را دارد که از میان روایاتی که در موضوعات مختلف وجود دارد، پژوهش‌هایی را در این زمینه آغاز کرد که به‌عنوان نمونه، مختصراً به چند سرفصل از آنها اشاره می‌شود:
از امام صادق ـ علیه‌السلام ـ پرسیده شد: آیا می‌توان بر پشت بامی که دورچینی نشده، خوابید؟ ایشان فرمودند که اگر تا دو ذراع (یک متر) دورچینی باشد، کفایت می‌کند.
با استفاده از این
روایت می‌توان استنباط کرد که محل زندگی انسان‌ها باید از حداقل استانداردهای امنیتی برخوردار باشد.
نباید به بهانه جلوگیری از
اسراف و تبذیر، شهرها و خانه‌ها را به‌صورت تاریک، غمناک و بی‌روح درآورد.
امام رضا علیه‌السلام می‌فرمایند: روشن کردن چراغ‌های منزل قبل از غروب خورشید (و تاریک شدن کامل هوا) فقر را از
انسان دور می‌کند.
رعایت
نظافت و
بهداشت محیط زندگی نیز از اموری است که تأکید فراوانی بر آن شده است.
البته مصرف بی‌رویه و خارج از حدود عرفی، اسراف و حرام است.
در یک زندگی شهری، ناگزیر از
زندگی در کنار همسایگان هستیم. بر این اساس سزاوار است که معماری شهری به‌گونه‌ای باشد که تا حد امکان، آسیبی مادی و روانی به آنان وارد نشود.
ـ پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ سرک کشیدن به خانه همسایگان را ممنوع اعلام نمود.
ـ حضرتش در بیان دیگری فرمود: "هرکس بدون دلیل، همسایه‌آزاری کند، خداوند بوی
بهشت را بر او حرام کرده و وارد دوزخش خواهد نمود.
طبیعی است که همسایه‌آزاری، در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، مصادیق گوناگونی دارد که تمام آنها نکوهیده است.
مورد دیگر، عدم استفاده اختصاصی از مکان‌های عمومی حتی برای رفتارهای مشروع است. در هر محیط شهری، فضاهایی عمومی برای رفاه مردم تأسیس می‌شود. افراد مسلمان نباید از این فضاها به‌گونه‌ای استفاده کنند که بهره‌برداری دیگران را دچار اختلال کند.
امام رضا ـ علیه‌السلام ـ در این زمینه، اعلام فرمودند که هر راهی که مورد استفاده مردم است،
نماز خواندن در آن سزاوار نیست، خواه جاده‌ای در آن مسیر کشیده شده باشد و خواه چنین جاده‌ای وجود نداشته باشد.
و....
در نهایت، به استحضار می‌رساند که اگر موردی خاص در معماری مد نظرتان بوده و می‌خواهید بدانید که آیا اجرای آن با آموزه‌های کلی اسلامی همخوان است یا خیر؟ می‌توانید با بیان دقیق آن مورد، با ما در تماس باشید که در حد امکان تلاش خواهیم کرد که پاسخی مناسب برای پرسشتان فراهم سازیم.
پایگاه اسلام کوئست.
