رحمت خدا و عوامل سلب رحمت از انسان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: رحمت خدا، رحمت عام، رحمت خاص، سلب رحمت الهی.
پرسش: رحمت خدا چیست و در چه صورتی ممکن است خداوند رحمت خود را از بنده خود دور سازد؟
پاسخ: رحمت در
قرآن کریم به معانی زیادی اطلاق شده است. گاه بر مسئله
هدایت، گاه نجات از چنگال دشمن، گاه باران پربرکت، گاه به نعمت‌های دیگر (مثل نعمت نور) و در بسیاری موارد به بهشت و مواهب خدا در قیامت نیز اطلاق شده است.
همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره‌مندند و
روزی خویش را از سفره گسترده نعمت‌های بی‌پایان او برمی‌گیرند، این همان «رحمت عام» اوست که پهنه هستی را دربر گرفته و همگان در دریای آن غوطه‌ورند. «رحمت خاص» هم ویژه مؤمنان است که شواهد قرآنی و روایی فراوانی برای آن وجود دارد.
با توجه به مفهوم رحمت خداوند و گسترده بودن آن هیچ‌کسی نمی‌داند که در چه مواردی رحمت خدا از انسان گرفته می‌شود و در چه مواردی گرفته نمی‌شود؛ به خصوص رحمت عام (رحمت رحمانیه) به اندازه‌ای گسترده و عمومی است که هر پدیده‌ای ـ حتی ملحدان و خداگریزان ـ نیز بر سرآن سفره الهی در ناز و نعمت‌اند؛ پس تشخیص موارد سلب
رحمت الهی به خصوص رحمت عامه خداوند به طور کامل و دقیق ممکن نخواهد بود. اما درباره رحمت خاصه خداوند که تنها نصیب
مؤمنان و صالحان می‌شود، طبیعی است که تا انسان اهل ایمان و
تقوا و عمل صالح و سایر شرایط باشد، رحمت خاصه الهی نصیب او می‌شود و هرچه سبب سلب
ایمان و تقوای انسان می‌گردد، موجب سلب رحمت خاصه خداوند نیز خواهد شد.
الف: رحمت معنای بسیار وسیع و گسترده‌ای دارد که تمام مواهب
جهان را شامل می‌شود، گاه جنبه معنوی دارد و گاه جنبه مادی؛ به همین دلیل گاه که
انسان تمام درهای ظاهری را به روی خود بسته می‌بیند، احساس می‌کند
رحمت الهی به
قلب و جان او روان است؛ لذا شاد و خرسند است، آرام و مطمئن، هر چند در تنگنای زندان گرفتار باشد،
و به دلیل آن‌که
رحمت خدا مفهوم وسیعی دارد و
دنیا و آخرت را دربر می‌گیرد.
در قرآن کریم به معانی زیادی اطلاق شده است. گاه بر مسئله هدایت، گاه نجات از چنگال دشمن، گاه باران پربرکت، گاه به نعمت‌های دیگر (مثل نعمت
نور) و در بسیاری موارد به
بهشت و مواهب خدا در
قیامت نیز اطلاق شده است.
نکته دیگر آن است که خداوند دو گونه رحمت دارد:
یکی رحمت عام خداست که شامل دوست و دشمن،
مؤمن و
کافر، نیکوکار و بدکار می‌باشد؛ زیرا می‌دانیم باران رحمت بی‌حسابش، همه جا به همه می‌رسد و خوان
نعمت بی‌دریغ او همه جا گسترده است. همه بندگان از مواهب گوناگون
حیات بهره‌مندند و
روزی خویش را از سفره گسترده نعمت‌های بی‌پایان او برمی‌گیرند، این همان رحمت عام اوست که پهنه هستی را دربر گرفته و همگان در دریای آن غوطه‌ورند.
رحمت دیگر
خداوند، رحمت خاص اوست که از آن به رحمت (رحیمیه) یاد می‌شود. این نوع رحمت، ویژه بندگان صالح و فرمان‌بردار اوست؛ زیرا آن‌ها به حکم
ایمان و
عمل صالح، شایستگی این را یافته‌اند که از رحمت و
بخشش و احساس خاصی که آلودگان و تبهکاران از آن بهره‌ای ندارند، برخوردار شوند.
در این باره دو دلیل را بیان می‌کنیم:
بهترین دلیل بر این‌که خداوند دو نوع
رحمت دارد، آن است که صفت «الرّحمن» که ناظر به رحمت عام الهی است و اصطلاحاً آن را «رحمت رحمانیّه» می‌گویند، در قرآن کریم به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آن است؛ درحالی‌که «الرّحیم» که ناظر به رحمت خاصه است، گاهی به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصی بودن آن است؛ مثلاً فرمود: «
کان بالمؤمنین رحیما»؛
یعنی خداوند نسبت به
مؤمنان رحیم است.
و در روایتی از
امام صادق (علیه‌السّلام) نیز چنین رسیده است: «
والله إله كل شيء، الرحمان بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصه»؛ یعنی خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است.
و دلیل دیگر آن است که «
رحمان» صیغه مبالغه است که گستردگی رحمت را می‌رساند و «رحیم» را صفت مشبهه می‌گویند که نشانه ثبات و دوام است که ویژه مؤمنان می‌باشد و شواهد قرآنی و روایی دیگر نیز فراوان بر این مطلب وجود دارد.
از آنچه بیان شد چیستی
رحمت خداوند به طور کامل و همه‌جانبه مشخص شد.
ب: اما درباره فراز دوم پرسش باید به اختصار گفت: با توجه به مفهوم رحمت خداوند و گسترده بودن آن و این‌که رحمت خدا به دو قسم (عام و خاص) است و با عنایت بدین نکته که رحمت خداوند همواره و در هر جا و برای هر پدیده و همه مردم روی
حکمت و
اسرار نهفته الهی استوار است، لذا مواردی که رحمت خدا از کسی گرفته می‌شود و یا کسی مشمول رحمت او می‌گردد، متفاوت است و به طور دقیق و کامل هیچ‌کسی نمی‌داند که در چه موارد رحمت خدا از انسان گرفته می‌شود و در چه موارد گرفته نمی‌شود؛ به خصوص رحمت عام (رحمت رحمانیه) به اندازه‌ای گسترده و عمومی است که هر پدیده‌ای حتی
ملحدان و خداگریزان نیز بر سر آن سفره الهی در ناز و نعمت‌اند؛ پس تشخیص موارد سلب
رحمت الهی به خصوص رحمت عامه خداوند به طور کامل و دقیق ممکن نخواهد بود.
اما بعضی
روایات نشان می‌دهد که در برخی شرایط رحمت خداوند از انسان ممکن است گرفته شود که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:
۱. «
مَن لا یرحم لا یرحم»؛
یعنی کسی که اهل رحمت نباشد، مورد رحمت الهی قرار نخواهد گرفت.
۲. «
من لا يرحم الناس لا يرحمه الله»؛
یعنی کسی که به مردم رحم نکند، مورد رحمت خدا قرار نمی‌گیرد.
۳. «
من لا یرحم تمنع الرحمه»؛
یعنی کسی که رحم ننماید، رحمت خدا از او گرفته می‌شود.
۴. «
من لا یرحم الناس منعه الله رحمته»؛
کسی که به مردم
ترحم نکند، خداوند او را از رحمت خود محروم می‌کند.
در روایات نوعاً به موارد سلب رحمت الهی از
انسان به این موارد تکیه شده؛ اما به صورت قاعده کلی در خصوص رحمت خاصه خداوند که تنها نصیب
مؤمنان و صالحان می‌شود، طبیعی است که تا انسان اهل ایمان و
تقوا و عمل صالح و سایر شرایط باشد، رحمت خاصه الهی نصیب او می‌شود و هرچه سبب سلب ایمان و تقوای انسان می‌گردد، موجب سلب رحمت خاصه خداوند نیز خواهد شد؛ البته این مسئله شرایطی دارد که تفصیل آن را در منابع ذیل باید ملاحظه کرد.
نکته دیگر که لازم است اشاره شود آن است که برخی لعنت الهی را به معنای سلب رحمت دانسته؛ لذا گفته‌اند: «
لعن در اصل به معنای طرد و دورساختنی است که آمیخته با
خشم و
غضب باشد؛ بنابراین لعن از ناحیه خداوند یعنی دور ساختن کسی از رحمت خویش و از تمام مواهب و برکاتی که از ناحیه او به بندگان می‌رسد و این‌که بعضی از بزرگان اهل لغت گفته‌اند: لعن در
آخرت به معنای
عذاب و عقوبت و در
دنیا به معنای سلب توفیق است، در واقع از قبیل بیان مصداق می‌باشد، نه این‌که مفهوم لعن منحصر به این دو موضوع گردد».
اما به نظر می‌رسد که لعن از موارد سلب رحمت نیست؛ چون لعن به معنای
نفرین است؛ چنان‌که در جای دیگر خود نیز اشاره کرده است.
و در عبارت یادشده ایشان نیز آمده: «که لعن به معنای سلب مواهب و
برکات خداوند است. پس معلوم می‌شود که لعن به مفهوم سلب رحمت نخواهد بود.
و در مجموع تعیین موارد سلب رحمت خداوند به خصوص رحمت عامه کار آسانی نخواهد بود. و الله اعلم.
۱. علامه طباطبایی، المیزان، مجلدات: ج۱، ص۱۶؛ ج۱۹، ص۱۰۵؛ ج۴، ص۷؛ ج۷، ص۲۹۶؛ ج۸، ص۲۸۹، نشر مؤسسه اسماعیلیان، قم ۱۳۷۰ش.
۲. ناصر مکارم، تفسیر نمونه، مجلدات: ج۲۰، ص۳۰۳؛ ج۶، ص۳۹۳؛ ج۲۴، ص۳۵۷؛ ۱۰، ص۲۲۳؛ ج۱۵، ص۱۴۱، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۰ش.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «رحمت خدا و عوامل سلب رحمت از انسان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۵/۰۵.
