راه خودشناسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: خودشناسی.
پرسش: انسان چگونه می‌تواند خود را بشناسد و علاوه بر شناخت خود با هر جامعه‌ای که در آن قرار می‌گیرد، کنار آید؟
پاسخ: خودشناسی دو بُعد دارد:
۱. بعد معنوی: این‌که
انسان بداند چه کسی او را آفریده و
هدف از
خلقت و
آفرینش او چه بوده است. این بُعد خودشناسی جنبه اعتقادی دارد و برای
تهذیب نفس و برقراری ارتباط معنوی با خدا بسیار مفید و راهگشاست.
۲. بعد روان‌شناختی: این‌که انسان
اخلاق و روحیات و ویژگی‌های شخصیتی خود را بشناسد. افراد از نظر اخلاق و ویژگی‌های شخصیتی مثل هم نیستند. برخی افراد کاملاً درون‌گرا هستند؛ در‌حالی‌که برخی دیگر برون‌گرا و اجتماعی‌اند و دوست دارند با دیگران بیش‌تر ارتباط برقرار کنند. همچنین نیازها، توقعات و انتظارات افراد متفاوت است. شاید در
جهان هیچ دو نفری از لحاظ اخلاق و ویژگی‌های شخصیتی و روحی مثل هم نباشند. بنابراین شناسایی ویژگی‌های شخصیتی و روحی خود مربوط به خودشناسی روان‌شناختی است.
خودشناسی یکی از مسائل مهم در
زندگی انسان است؛ از‌این‌رو در
روایات به آن توصیه شده است.
حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «
معرفةُ النفسِ انفعُ المعارف؛
شناخت خویشتن، سودمندترین منافع است».
در
روایت دیگر آمده است: «
مَن عرف نفسَه عَرَفَ رَبَّهُ؛
هر که خود را شناخت، خدای خود را می‌شناسد».
خودشناسی دارای دو بُعد است: (البته خودشناسی تقسیمات مختلفی دارد؛ مثل خودشناسی اخلاقی، خودشناسی جنسی (
مرد و زن بودن) و خودشناسی فلسفی).
و این‌که انسان بداند چه کسی او را آفریده و هدف از خلقت و
آفرینش او چه بوده است. این بُعد خودشناسی جنبه اعتقادی دارد و برای تهذیب نفس و برقراری ارتباط معنوی با خدا بسیار مفید و راهگشاست. در واقع این نوع خودشناسی، عبادت محسوب می‌شود.
امام سجاد (علیه‌السلام) در هنگام عبادت و راز و نیاز با خدا می‌فرمود:
«خدایا! ما را از کسانی قرار ده که خود را شناختند و به قرارگاه خویش،
یقین یافتند و از‌این‌رو عمر خویش را صرف در عبادت تو کردند».
این خودشناسی مقدمه
خودسازی اخلاقی است و در آن فرد با نقاط قوت خود (فطرت سلیم،
عقل ، دل و ...) نقاط ضعف خود (
خودخواهی و ...) آشنا می‌شود و از نقاط قوت خود کمک می‌گیرد تا بر صفات بدش غلبه کند.
یک بُعد دیگر خودشناسی جنبه روان‌شناختی دارد و آن این‌که انسان
اخلاق و روحیات و ویژگی‌های شخصیتی خود را بشناسد. افراد از نظر اخلاق و ویژگی‌های شخصیتی مثل هم نیستند. برخی افراد کاملاً درون‌گرا هستند؛ در‌حالی‌که برخی دیگر برون‌گرا و اجتماعی‌اند و دوست دارند با دیگران بیش‌تر ارتباط برقرار کنند. همچنین نیازها، توقعات و انتظارات افراد متفاوت است. برخی زودرنج و دمدمی‌مزاج هستند و با کوچک‌ترین مسئله ناراحت می‌شوند. برخی دیگر قدرت تحمل و مقاومت بالایی دارند و انتقاد‌پذیرتر هستند. شاید در
جهان هیچ دو نفری از لحاظ اخلاق و ویژگی‌های شخصیتی و روحی مثل هم نباشند. بنابراین شناسایی ویژگی‌های شخصیتی و روحی خود مربوط به خودشناسی روان‌شناختی است.
خودشناسی به معنای اول، از طریق مطالعه کتب اخلاقی و آیات و روایات و موضوعاتی که جایگاه انسان را در جهان معرفی می‌کند، تأمل در امور نفسانی خودمان امکان‌پذیر است.
اما خودشناسی به معنای دوم در چهارچوب نظریه‌های روان‌شناسی و با استفاده از ابزار و امکاناتی که روان‌شناسان به خصوص روان‌شناسان
شخصیت، فراهم آورده‌اند، امکان‌پذیر است. روان‌شناسان برای شناخت خصوصیات روحی و شخصیتی افراد، پرسش‌نامه‌های زیادی ساخته‌اند. نتایج این پرسش‌نامه‌ها نشان می‌دهد که افراد از چه ویژگی‌هایی برخوردارند. برخی از این پرسش‌نامه‌ها به گونه‌ای است که باید توسط یک روان‌شناس اجرا و تحلیل شود، اما برخی پرسش‌نامه‌ها ساده هستند و خود فرد نیز می‌تواند با لامت زدن به سؤالات پرسش‌نامه، و استفاده از راهنمای آن روحیه و ویژگی‌های شخصیتی خود را بهتر بشناسد.
مطالعه کتاب‌های روان‌شناسی نیز در این نوع خودشناسی مؤثر است.
حال که با دو نوع خودشناسی آشنا شدید، به‌خوبی دانسته می‌شود که خودشناسی به هر دو معنا، در زندگی اجتماعی و کنار آمدن با دیگران مؤثر است.
خودشناسی این امکان را فراهم می‌کند که انسان به خودسازی و تهذیب نفس پرداخته و با دیگران معاشرت و برخورد اسلامی داشته باشد. وقتی
انسان خود را شناخت و به هدف خِلقت خویش پی بُرد، به‌خوبی می‌داند که در جامعه چگونه باید رفتار کند.
خودشناسی در زندگی اجتماعی و کنار آمدن با دیگران مؤثر است؛ زیرا وقتی انسان حالات و ویژگی‌های روحی خود را شناخت، می‌داند که در هر جامعه‌ای و در هر شرایطی چگونه باید برخورد کند؛ به عنوان مثال، اگر فردی به این نتیجه دست یافت که روحیه
انتقادپذیری را ندارد و زودرنج است، می‌تواند از موقعیت‌ها و محیط‌هایی که افراد را مورد
انتقاد قرار می‌دهند، اجتناب کند.
برخی نکته‌های مهم در روابط بین فردی بدین شرح است:
خودشناسی اخلاقی می‌تواند در خودشناسی روان‌شناختی مؤثر باشد؛ یعنی کسی که جایگاه خود در هستی و رابطه خود با خدایش را یافته، با
تکبر نسبت به مخلوقات خدا رفتار نمی‌کند و سعی ندارد آن‌ها را پله‌ای برای ارتقای مادی و اقتصادی خود قرار دهد.
خودشناسی روان‌شناختی به ما کمک می‌کند با خطاهای شناختی و افکار غیر منطقی (مبالغه‌آمیز، باورهای بایددارهای خودساخته و ...) آشنا شویم و آن‌ها را تصحیح کنیم. کسی که دچار افکار غیر منطقی است از جهان، دیگران و خود
انتظار توقع زیاد دارد؛ برای نمونه، او انتظار دارد کاملاً مورد تأیید دیگران باشد. کسی که در مورد او دچار خطا نشود، اما فکر صحیح می‌گوید انسان‌های دیگر نیز ممکن است مثل خودت دچار
خطا گردند.
فردی که می‌داند شخصیت او چقدر نزدش محبوب است، بی‌مهابا شخصیت دیگران را مورد نقد پی‌در‌پی قرار نمی‌دهد و حتماً اصول
نقد کردن را یاد می‌گیرد، تا روابط سالم‌تری داشته باشند و همین‌طور او می‌آموزد که اگر مورد نقد قرار بگیرد، به معنی عدم مقبولیت و طرد اجتماعی او نیست.
در روان‌شناسی، با هوش بین فردی (اجتماعی) آشنا می‌شود و آن یعنی
استعداد درک دیگران. می‌داند که برای حل مسائل و اختلافات بهترین راه مذاکره (نه تسلیم، سلطه‌گری و تظاهر) و گفت‌وگوی صمیمانه است.
بهترین الگوی روابط بین شخصی و اجتماعی قاطعیت است و آن یعنی برقراری روابط صادقانه، صریح و توأم با احترام متقابل است.
یکی از مهارت‌های اجتماعی که فرد با آن آشنا می‌شود،
ابراز
احساسات درونی خویشتن است، نه
مبالغه می‌کند و نه احساس دیگری را به جای احساس واقعی بیان می‌کند، بلکه او با خودآگاهی به شناسایی هیجان‌ها می‌پردازد و شناخت هیجان‌ها به او قدرت کنترل و مهار می‌دهد. همین‌طور او می‌تواند از نوع
هیجانات افراد دیگر روابط خود را با آن‌ها تنظیم کند.
امید است با به‌کارگیری اصول و روش‌های مناسب بتوانید بهتر ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری خود را شناخته و در جامعه نقش مؤثر و فعال داشته باشید.
۱. خودشناسی برای خودسازی، استاد مصباح یزدی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه).
۲. اخلاق اسلامی، محمدعلی سادات، نشر سمت.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «راه خداشناسی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۱/۰۷.
