تقدیر علمی و عینی مخلوقات در سوره اعلی و قمر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قدر،
تقدیر،
سوره اعلی،
سوره قمر،
هدایت،
ربوبیت.
پرسش: بر اساس آیات ابتدایی سوره اعلی، همچنین
آیه ۴۹ سوره قمر، آیا
خداوند ابتدا ویژگی و خصوصیت هر موجودی را در نظر گرفته و سپس آن‌را خلق می‌کند و یا آفرینش در ابتدا بوده و تقدیر در مرحله بعد؟
پاسخ اجمالی: از آیه ۳ سوره اعلی برداشت می‌شود که ساختمان هر موجود و مسیری را که در طول عمر خود طی می‌کند، به وضوح این حقیقت را نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی دقیقی دارد و دست هدایت نیرومندی پشت سر آن است، و آن‌را برای اجرای این برنامه‌ها کمک می‌کند، و این نشانه دیگری از ربوبیت پروردگار است؛ اما در مورد آیه ۴۹ سوره قمر مفسران بر این باورند؛ از آن‌جا که این آیه پس از ذکر
عذاب اهل جهنم آمده، ممکن است خیال شود که این عذاب‌ها با آن معاصی هماهنگ نیست. این آیه در صدد رد چنین توهمی است، و می‌فرماید: «ما هر چیزی را به‌اندازه آفریدیم»؛ یعنی هم عذاب‌های دردناک آنها در این
دنیا روی حساب است و هم مجازات‌های شدید آنها در
آخرت. نه تنها مجازات‌ها که هر چیزی را خدا آفرید روی حساب و نظام حساب شده‌ای است. بنابراین تعارضی بین «قدر» و «تقدیر» در آیات دو سوره وجود ندارد.
علاوه بر این‌که قدر گاهی علمی است؛ و گاهی عینی است؛ مقصود از تقدیر علمی آن است که، خداوند پیش از آفرینش هر چیزی به خصوصیات و حدود و اوصاف آن، علم دارد و منظور از تقدیر عینی این است که، خداوند هر مخلوقی را با اندازه، شرایط، خصوصیات و توان‌های مخصوصی به وجود می‌آورد.
سوره «اعلی» با تسبیح و تقدیس پروردگار آغاز می‌شود: «منزّه شمار نام پروردگار بلند مرتبه‌ا‌ت را».
تعبیر به «اعلی» بیانگر این حقیقت است که او از هر کس و هر چیز و هر چه تصور کنیم و هر
خیال و
قیاس و
گمان و
وهم، و هر گونه
شرک جلی و خفی برتر و بالاتر است.
بعد از این دو توصیف (رب و اعلی) پنج وصف دیگر خداوند در آیه بیان می‌شود که همگی شرح ربوبیت اعلای پروردگار است و می‌فرماید: «همان خداوندی که آفرید و مرتب و منظم کرد»، «الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی».
"سوّی" از ماده تسویه به معنای نظام بخشیدن و مرتب نمودن است و مفهوم گسترده‌ای دارد که تمام نظامات جهان را شامل می‌شود، اعم از نظاماتی که بر منظومه‌ها و کواکب آسمان حاکم است و یا آنچه بر مخلوقات زمینی، به ویژه انسان از نظر جسم و جان. اگر بعضی از مفسران آن‌را تنها به نظام خاص دست و پا و چشم‌های انسان، و یا راست قامت بودن او
تفسیر کرده‌اند، در حقیقت بیان مصداق محدودی از این مفهوم وسیع است.
بعد از مسئله آفرینش و نظم‌بندی خلقت، به موضوع برنامه‌ریزی برای حرکت کمالی، و هدایت موجودات در این مسیر، پرداخته و می‌افزاید: «همان کسی که تقدیر کرد و هدایت فرمود: » «وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی».
منظور از «تقدیر» همان‌اندازه‌گیری و تعیین برنامه‌های حرکت به سوی اهدافی است که موجودات برای آن آفریده شده‌اند و منظور از «هدایت» همان
هدایت تکوینی است که به صورت انگیزه‌ها و قوانینی که بر هر موجودی حاکم است، مرتب شده است؛ مثلا از یک‌سو پستان مادر و شیر آن‌را برای تغذیه طفل آفرید و به مادر عاطفه شدید مادری داد، و از سوی دیگر در طفل انگیزه‌ای آفرید که او را به سوی پستان مادر می‌کشاند، و این آمادگی و جاذبه دو جانبه در مسیر هدف، در همه موجودات دیده می‌شود.
خلاصه این‌که: دقت در ساختمان هر موجود و مسیری را که در طول عمر خود طی می‌کند، به وضوح این حقیقت را نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی دقیقی دارد و دست هدایت نیرومندی پشت سر آن است، و آن‌را برای اجرای این برنامه‌ها کمک می‌کند، و این نشانه دیگری از ربوبیت پروردگار است.
اما در مورد آیه ۴۹ سوره قمر: «اِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ»، مفسران بر این باورند؛ از آن‌جا که این آیه پس از ذکر عذاب اهل جهنم آمده، ممکن است خیال شود که این عذاب‌ها با آن معاصی هماهنگ نیست. این آیه در صدد رد چنین توهمی است، و می‌فرماید: «ما هر چیزی را به‌اندازه آفریدیم»؛ یعنی هم عذاب‌های دردناک آنها در این دنیا روی حساب است و هم مجازات‌های شدید آنها در آخرت. نه تنها مجازات‌ها که هر چیزی را خدا آفرید روی حساب و نظام حساب شده‌ای است. زمین و آسمان، موجودات زنده و بی‌جان، اعضای پیکر انسان، و وسائل و اسباب حیات زندگی هر کدام روی حساب و اندازه لازم است و چیزی در این عالم بی‌حساب و کتاب نیست؛ چراکه آفریده آفریدگار حکیمی است.
بنابراین تعارضی بین «قدر» و «تقدیر» در آیات دو سوره وجود ندارد.
علاوه بر این‌که قدر گاهی علمی است؛ و گاهی عینی است؛ مقصود از تقدیر علمی آن است که، خداوند پیش از آفرینش هر چیزی به خصوصیات و حدود و اوصاف آن، علم دارد؛ یعنی خداوند از
ازل می‌داند که هر یک از مخلوقات او دارای چه ویژگی‌ها و اوصافی هستند.
منظور از تقدیر عینی این است که، خداوند هر مخلوقی را با اندازه، شرایط، خصوصیات و توان‌های مخصوصی به وجود می‌آورد.
بنابراین اگر «تقدیر» مقدم بر «خلق» ذکر شود، مقصود تقدیر علمی است؛ و اگر مؤخر از «خلق» ذکر شود، منظور تقدیر عینی است.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تقدیر علمی و عینی مخلوقات»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۷/۱۰.
