تفسیر اثر سجده در آیه ۲۹ سوره فتح
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: نماز،
نفاق،
سجده،
ریا،
وسوسه،
سوره فتح،
اخلاص،
عبادت.
پرسش: معیاری که در آیه ۲۹ سوره فتح اعلام شده مبنی بر اینکه مؤمنان را از اثر سجده‌هایشان می‌توان شناخت، آیا باعث تحریک حس نفاق و ریاکاری در بین افراد نمی‌شود؟
پاسخ اجمالی: چند معنا برای اثر سجده بیان شده است: اینکه منظور، اثر سجده در
قیامت باشد که در این صورت اشکال منتفی است ولی اگر منظور آیه اثر سجده در پیشانی باشد و یا اثری که بیداری شب‌ها جهت
مناجات و
اقامه نماز در جسم انسان می‌گذارد، طبیعی است که هر عبادت ظاهری و هر نشانه‌ای از عبادت مخفیانه می‌تواند حس ریا و
خودنمایی را در افراد تحریک کند، اما قرار گرفتن در چنین موقعیت‌هایی باعث می‌شود که درجه اخلاص افراد به
آزمایش گذاشته شود و آنها باید بیشتر تلاش کنند تا چنین وسوسه‌هایی را از خود دور نمایند و بدیهی است که برای این تلاش هم،
خداوند اجر و ثواب مضاعف به آنان خواهد داد.
در آیه ۲۹ سوره فتح می‌خوانیم: «محمد، فرستاده خداست؛ و کسانی که با او هستند در برابر
کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنان را در حال
رکوع و سجود می‌بینی در حالی که همواره فضل خدا و رضای او را می‌طلبند؛ نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است؛ این توصیف آنان در
تورات و توصیف آنان در
انجیل است».
در این آیه مبارکه، خداوند در مقام توصیف
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یاران واقعی حضرتشان است. اولین ویژگی آنان شدت عمل در برابر کفار و رحمت و مهربانی‌شان با یاران و
مسلمانان است. در وصف بعدی، خداوند آنان را انسان‌هایی معرفی می‌کند که همواره در حال عبادت خداوند بوده و همه اعمالشان برای او می‌باشد و دائم در رکوع و سجود و همیشه به دنبال فضل و رضایت پروردگارشان هستند. بعد از این توصیفات، قرآن نشانه‌ای برای آنان بیان می‌کند که همان وجود اثر سجده در صورت‌های آنان است: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ اَثَرِ السُّجُود».
«سیما» در اصل به معنای علامت و هیئت است، خواه این علامت در صورت باشد، یا در جای دیگر بدن، هر چند در استعمالات روزمره فارسی به نشانه‌های صورت و وضع ظاهری چهره گفته می‌شود.
به تعبیری دیگری "قیافه" آنها به خوبی نشان می‌دهد که آنها انسان‌هایی خاضع در برابر خداوند و حق و قانون و عدالت‌اند، نه تنها در صورت آنها که در تمام وجود و زندگی آنان این علامت منعکس است.
با توجه به مطالب بالا؛ چند معنا برای اثر سجود در آیه می‌توان گفت:
• یکی از آشکارترین معانی برای این قسمت از آیه، همان وجود نشانه‌های سجده در پیشانی است.
• یکی دیگر از معانی اثر سجود که در روایات آمده، اثری است که بیداری شب‌ها جهت مناجات و اقامه نماز در جسم انسان می‌گذارد. این اثر می‌تواند همان اثر بی‌خوابی باشد و یا می‌تواند آن نورانیتی باشد که بر اثر نماز و سجده در
سحر نصیب انسان‌های شب زنده‌دار می‌شود. در روایتی از
امام صادق (علیه‌السّلام) درباره این قسمت از آیه سؤال می‌شود و حضرت می‌فرماید: «مراد از این آیه، اثری است که به دنبال شب
زنده‌داری در جسم انسان مشاهده می‌شود».
در روایات دیگر، اقامه برخی از نمازها (مثل
نماز شب) از دلایل نورانیت صورت و وجه بیان شده است.
• شاید هم یکی از معانی آیه، ظهور و آشکار شدن این اثر (اثر سجود) در
قیامت باشد، همان‌طور که در آیه دیگر می‌خوانیم: «روزی که چهره‌هایی روشن و سفیدرو می‌شوند».
بنابراین، مراد از اثر سجود نشانه‌ای است که در قیامت آشکار می‌شود.
البته جمع میان این معانی کاملاً ممکن است.
اگر مراد از اثر سجود، معنای سوم باشد که اشکال مطرح شده در پرسش، جایگاهی ندارد و اگر معنای اول و دوم مراد باشد باید گفت: اگرچه برخی از
عبادات مثل
روزه در معرض دید نبوده و شخص روزه‌دار می‌تواند بدون آن‌که کسی مطلع شود روزها روزه بگیرد، اما طبیعی است که برخی عبادات این‌گونه نیست، مانند
نماز جماعت که خود شارع نیز توصیه فراوان بدان کرده و مانند
حج که نمی‌توان آن را مخفیانه انجام داد.
طبیعی است که هر عبادت ظاهری و هر نشانه‌ای از عبادت مخفیانه می‌تواند حس ریا و خودنمایی را در افراد تحریک کند، اما در نگاهی دیگر، این تهدیدات که اعمال خالصانه را تهدید می‌کند چیز بدی نیست؛ انسان مؤمن می‌داند قصد ریا و خود‌نمائی در عبادت، موجب نابودی اثر حقیقی آن است و قرار گرفتن در چنین موقعیت‌هایی باعث می‌شود که درجه اخلاص افراد به آزمایش گذاشته شود و آنها باید بیشتر تلاش کنند تا چنین وسوسه‌هایی را از خود دور نمایند و بدیهی است که برای این تلاش هم، خداوند
اجر و ثواب مضاعف به آنان خواهد داد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تفسیر اثر سجده در آیه ۲۹ سوره فتح»، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۲/۱.
