تاریخ ساخت حرم امام حسین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حرم،
حضرت ابوالفضل (علیه‌السّلام)،
امام حسین (علیه‌السّلام)،
مأمون عباسی، ساختمان ابوالفضل،
هارون الرشید، علی بن حسین،
متوکل عباسی،
منتصر عباسی، عضد الدولة.
پرسش: حرم امام حسین (علیه‌السّلام) و حضرت ابوالفضل (علیه‌السّلام) ابتدا توسط چه کسی ساخته شد و در طول تاریخ دچار چه تغییراتی شد؟
پاسخ: پس از دفن جسم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) توسط قوم بنی‌اسد و گذاشتن علامت و نشانه‌ای ساده بر قبر شریف سید الشهداء، بارگاه آن‌حضرت برای نخستین بار در همان دوران
بنی‌امیه بنا گردید. در طول تاریخ حرم امام حسین (علیه‌السّلام) بارها مورد تخریب و بازسازی قرار گرفت بار اول به دست هارون الرشید تخریب شد مامون آن را باز سازی کرد. بار دیگر در سال ۲۳۶ به دست متوکل عباسی تخریب و به دست منتصر عباسی بنا گردید و چند بار توسط برخی پاهشاهان تعمیر شد تا این‌که شهر کربلا و حرم حسینی در سال ۱۲۱۶ در روز
عید غدیر توسط
سعود بن عبدالعزیز بن
محمد بن سعود وهابی نجدی تخریب و چپاول گردید و عده زیادی از مردم شهر
کربلا قتل عام شدند؛ در نهایت به دنبال آن و تخریب ساختمان حرم، در سال ۱۸۱۲ میلادی مردم به
فتحعلی شاه قاجار نامه نوشتند. وی نیز دستور داد تا ساختمان حرم را نوسازی نمایند.
بر اساس گزارش‌های تاریخی بعد از شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و
شهدای کربلا و خروج سپاه اموی از سرزمین کربلا، گروهی از قبیله بنی‌اسد خود را به
کربلا رسانده و پیکر شهدا را به خاک سپردند.
بر‌این‌اساس، نخستین بنای نشانگر مزار امام حسین (علیه‌السّلام)، برآمدگی‌هایی از خاک بود که زائران بدان سو رهنمون می‌شدند.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: بعد از آن‌که
جبرئیل خبر شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) را به من داد، گفت: فرشتگانی را در حالی که با ایشان ظروفی از
یاقوت و
زمرّد و مملوّ از آب حیات بود و حلّه‌ها و عطرهای بهشتی به همراه دارند از آسمان هفتم به زمین فرو می‌آیند.
فرشتگان بدن‌های ایشان را با آن آب شست‌وشو داده و حلّه‌ها را به تن آنها کرده و با آن عطرها حنوطشان می‌کنند و دسته دسته بر ایشان
نماز می‌خواند، و پس از اتمام نماز،
خدا گروهی از امتم را که
کفار آنان را نمی‌شناسند و در ریختن خون شهداء نه با گفتار و نه با کردار و نه با قصد شرکت کرده‌اند را می‌فرستد تا اجسام و بدن‌های آنها را
دفن کنند و برای قبر سیدالشّهداء در آن سرزمین نشانه‌ای نصب کرده تا برای حق‌جویان نشانه و سببی برای رستگاری اهل
ایمان باشد.
بعد از شهادت امام حسین (علیه‌السّلام)،
امام سجاد (علیه‌السّلام) برای شهادت پدر و شهدای کربلا و برهنه ماندن پیکر آنان بی‌تابی می‌کرد.
حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) به آن‌حضرت (علیه‌السّلام) فرمود: «... بی‌تابی نکنید؛ زیرا خداوند متعال گروهی از این امت که در شمار ستم‌کاران و سرکشان نیستند و در بین اهل آسمان‌ها معروف و مشهور هستند، پیمان گرفته است که این اعضای قلم شده را جمع کرده و دفن نموده و این ابدان و اجسام خون‌آلود را به خاک سپرده و در این سرزمین برای قبر پدرت نشانه‌ای نصب کرده که اثرش هیچ‌گاه کهنه و مندرس نشده و گذشت شب و روز آن‌را محو نمی‌کند...» .
بنابراین، بر اساس قول مشهور، نخستین کسانی که بر قبر امام حسین (علیه‌السّلام) و اصحاب آن‌حضرت بنا ساختند افرادی از قبیله بنی‌اسد بودند. به همین دلیل بنی‌اسد بر قبائل عرب افتخار می‌کردند که بر پیکر حضرتشان نماز خوانده و ایشان را دفن کردند.
البته بر اساس گزارش برخی از منابع متاخر، امام سجاد (علیه‌السّلام) بعد از دفن پیکر مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) بر روی قبر آن‌حضرت نوشت: «هذا قبر الحسین بن علی بن ابی‌طالب الذی قتلوه عطشاناً غریباً».
در جست‌وجویی که داشتیم، این گزارش در منابع کهن و حتی منابع موجود در قبل از قرن دوازدهم مشاهده نشد و اولین فردی که آن‌را نقل کرده،
وحید بهبهانی (متوفای ۱۲۰۵ ق) در کتاب
الدمعة الساکبة است.
پس از دفن جسم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) توسط قوم بنی‌اسد و گذاشتن علامت و نشانه‌ای ساده بر قبر شریف سید الشهداء، بارگاه آن‌حضرت برای نخستین بار در همان دوران
بنی‌امیه بنا گردید.
سید بن طاووس به نقل از
حسین بن ابی‌حمزه می‌نویسد: در اواخر زمان بنی‌امیه سقفی بر روی آن ساخته شد و برای آن دری نیز بنا گردید. وی می‌گوید: در اواخر حکومت بنی‌امیه بود که روزی من به قصد زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) به راه افتادم، همین‌که نزدیک درِ حائر رسیدم، مردی را مشاهده کردم که می‌گفت: چنانچه می‌خواهی حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کنی، از درِ حائر وارد شو. من نیز از همان در وارد بارگاه شدم.
گزارشی دیگر بیان‌گر آن است که بارگاه امام (علیه‌السّلام) پیش از سال ۱۲۸ هجری بنا گردید؛ چراکه
امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به
جابر جعفی فرمود: چنانچه قصد زیارت قبر حسین (علیه‌السّلام) را داشتی از در نزدیک حائر وارد شو و بر وی درود فرست. با توجه به این‌که، وفات جابر در سال ۱۲۸ هجری اتفاق افتاد،
می‌توان گفت حرم امام (علیه‌السّلام) نیز قبل از این زمان بنا شده است. گفتنی است با مرگ
مروان بن محمد اموی در سال ۱۳۲ هجری، حکومت بنی‌امیه منقرض شد.
بر اساس روایاتی که در مورد نحوه زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) و فرزندان و یاران آن‌حضرت (علیه‌السّلام) وارد شده است، می‌توان چگونگی ساخت بارگاه ایشان را ترسیم نمود:
بر اساس زیارت‌های وارده، امام حسین (علیه‌السّلام) دارای مزار مشخص و واضحی بود که زائران می‌توانستند به کنار آن رفته و زیارت نمایند؛ چرا که در زیارت‌نامه‌ها از کلماتی؛ مانند «ثُمَّ ادْخُلْ عِنْدَ الْقَبْرِ وَ قُمْ عِنْدَ الرَّاْسِ»،
«ثُمَّ انْکبَّ عَلَی الْقَبْرِ»،
و «ثُمَّ تَنْکبُّ عَلَی الْقَبْر»
استفاده شده است.
همچنین مزار قبر
علی اکبر (علیه‌السّلام) نیز در کنار پای امام (علیه‌السّلام) بود و توصیه شده است زائران آن‌را زیارت کنند.
دست کم حدود مدفن برخی از شهدای کربلا مشخص بود؛ زیرا سفارش شده است که مزار آنان نیز زیارت شود.
کلمه «قبه» به معنای خانه و یا اتاق دایره‌وار
کوچک است.
بر اساس زیارت‌نامه‌های وارده، در زمان امام صادق (علیه‌السّلام) قبر امام حسین (علیه‌السّلام) دارای سقف و قبه بود؛ چراکه امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «...فَاِذَا اَتَیتَ الْبَابَ فَقِفْ خَارِجَ الْقُبَّةِ وَ ارْمِ بِطَرْفِک نَحْوَ الْقَبْرِ... ؛
زمانی که خواستی به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) بروی، وقتی به کنار درب رسیدی، در خارج از قبه توقف کرده و به طرف قبر نگاه کن.» سپس امام (علیه‌السّلام) در ادامه فرمود: «اَ اَدْخُلُ اَیهَا الْمَلَائِکةُ الْمُحْدِقُونَ بِهَذَا الْحَرَمِ، الْمُقِیمُونَ بِهَذَا الْمَشْهَدِ. ثُمَّ اَدْخِلْ رِجْلَک الْیمْنَی الْقُبَّةَ وَ اَخِّرِ الْیسْرَی...».
کلمه «حائر» از ریشه «حیر» به معنای مکانی است که آب در آن‌جا سرگردان باشد.
به منطقه‌ای که مزار امام حسین (علیه‌السّلام) در داخل آن قرار داشت، حائر گفته می‌شد.
بر اساس زیارت‌نامه‌ای که امام صادق (علیه‌السّلام) به
صفوان تعلیم داد، زائر امام حسین (علیه‌السّلام) ابتدا باید قبل از ورود به منطقه حائر، اعمالی را انجام داده و سپس از در ورودی آن منطقه (که گویا دیواری دور آن کشیده شده بود) وارد شده و رویش را به سمت قبه کرده و بخش دیگری از زیارت را بخواند و سپس وارد قبه شده و بعد از اتمام زیارات موجود در آن به منطقه حائر برگردد و....
مزار حضرت ابوالفضل (علیه‌السّلام) نیز با چند صد متر فاصله نسبت به دیگر مزارها قرار دارد و بر اساس روایات، در زمان
ائمه (علیه‌السّلام) نیز دارای سایبان و سقیفه‌ای (از ریشه «سقف» به معنای هر مکانی که دارای سقف باشد.)
بود و علاوه بر آن، این سایبان دارای در ورودی نیز بوده است.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «اِذَا اَرَدْتَ زِیارَةَ قَبْرِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَلِی وَ هُوَ عَلَی شَطِّ الْفُرَاتِ بِحِذَاءِ الْحَائِرِ
[الْحَیرِ
] فَقِفْ عَلَی بَابِ السَّقِیفَةِ... ؛
زمانی که قصد زیارت قبر عباس بن علی (علیه‌السّلام) را کردی که در کنار شط
فرات و در موازات حائر حسینی قرار دارد، در کنار در ورودی سایبان بایست و....»
گویا در اطراف این مزارها مسجدی نیز وجود داشت؛ زیرا توصیه به خواندن
نماز تحیت در مسجدی در آن حوالی شده است.
به‌هرحال، آنچه در دوران حکومت بنی‌امیه و ابتدای حکومت
بنی‌عباس وجود داشت، در نهایت تنها مزارها و اتاق‌های نسبتاً ساده‌ای بود که بعدها گسترش یافت.
در طول تاریخ حرم امام حسین (علیه‌السّلام) بارها مورد تخریب و بازسازی قرار گرفت:
حرم و قبه حسینی از زمان بنی‌امیه تا بنی عباس به همان حال باقی ماند، برخی منابع متاخر گزارش کرده‌اند که هارون الرشید این بارگاه را تخریب کرده و درخت سدری که در کنار آن بود را نیز از بین برد و زائری که به زیارت قبر امام (علیه‌السّلام) می‌رفت را می‌کشت. وی همچنین
اسلم را که یهودی الاصل بود و بعدها
اسلام آورده بود را برای ممنوعیت زیارت منطقه مامور کرد.
مامون عباسی برای مقابله با
عبّاسیان و ثبات حکومت خود به فرزندان
امام علی (علیه‌السّلام) و
شیعیان ایشان متمایل شد و به همین جهت
امام رضا (علیه‌السّلام) را به ولایت عهدی خود انتخاب نمود. گفته شده است که مامون دستور داد تا قبر امام حسین (علیه‌السّلام) بازسازی شود.
لازم به ذکر است، با جست‌وجوی مختصری که در منابع کهن داشتیم، گزارش تخریب بارگاه توسط هارون و بازسازی آن توسط مامون را نیافتیم و این گزارش را تنها در منابع متاخر مشاهده کردیم.
آن‌گونه که
شیخ طوسی گزارش کرده است، در دوران حکومت متوکل به گوش او رسید که جمعیت زیادی از شهرهای مختلف برای زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) در
نینوا جمع می‌شوند؛ از این‌رو (بعد از احساس خطر) در سال ۲۳۷ هجری یکی از فرماندهان خود را با گروه زیادی از لشکر فرستاد تا قبر امام (علیه‌السّلام) را نبش و تخریب کنند و از زیارت و اجتماع مردم در کنار قبر امام (علیه‌السّلام) جلوگیری نمایند؛ اما مردم بر ضد فرستاده او شورش کرده و گفتند: اگر ما تا آخرین نفر کشته شویم و تنها یک نفر از ما باقی بماند، همان یک نفر از زیارت قبر حسین (علیه‌السّلام) خودداری نخواهد کرد! بعد از مدتی متوکل به فرمانده‌اش دستور داد تا دست از سر مردم آن منطقه بردارد و به گونه‌ای وانمود کند که گویا از طرف متوکل برای اصلاح برخی امور به
کوفه اعزام شده بود (و اساساً ماموریت او به
کربلا نبود!). اما بعد از گذشت مدتی (حدود ده سال) و در سال ۲۴۷ قمری دوباره به گوش متوکل رساندند که جمعیت فراوانی از
کوفه و حوالی آن برای زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) رفته تا جایی که در آن‌جا بازار خرید و فروشی نیز تشکیل شده است! متوکل برای دومین بار افسری را با لشکر فراوانی به سوی کربلا اعزام نمود و منادی او فریاد کشید که هرکس به زیارت برود خونش
مباح است! و سپس آن فرمانده، قبر امام (علیه‌السّلام) را تخریب کرد و زمین آن منطقه را به زمین کشاورزی تبدیل کرد و به دنبال آن بود که زیارت تعطیل شد و متوکل تصمیم به تعقیب فرزندان
ابوطالب و نیز تمام شیعیان گرفت، اما بعد از مدتی خودش کشته شد و کاملاً به آرزویش نرسید.
بر اساس گزارش طبری تخریب حرم امام حسین (علیه‌السّلام) و خانه‌های اطراف و تبدیل آنها به زمین کشاورزی در سال ۲۳۶ رخ داد.
پس از قتل متوکل، فرزندش
منتصر عباسی به حکومت رسید. وی بر خلاف پدر نسبت به خاندان ابوطالب با عطوفت و مهربانی و نیکی رفتار کرد و اموال بسیاری را میان آنان توزیع نمود و در دوران او بود که قبور شهدا تجدید گردید. همچنین وی مردم را به زیارت قبر امام علی (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) تشویق می‌کرد.
بعد از آن‌که حسن و محمد فرزندان زید شروع به دعوت کردند، محمد دستور داد تا حرم امام علی و امام حسین (علیه‌السّلام) تعمیر و بر بنای آن اضافه شود.
این تعمیرات ما بین سال‌های ۲۷۹ تا ۲۸۹ هجری انجام گردید.
یکی دیگر از کسانی که در تجدید بنای آرامگاه امام حسین (علیه‌السّلام) کوشید، عضدالدوله
فنا خسرو بن بویه دیلمی بود. وی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) را به شدت مورد تعظیم و تکریم قرار داد و در نوسازی بارگاه آن دو بزرگوار و تعیین
اوقاف برای آنها سخت کوشید و همه ساله به زیارت آنها می‌رفت. سرانجام پس از پنج سال که حکومت
عراق را به دست داشت به سال ۳۷۲ از دنیا رفت و در زمان او بود که رواقی به دست
عمران بن شاهین معروف به رواق عمران، در حائر حسینی ساخته شد.
در
ربیع الاول سال ۴۰۷ قمری در بارگاه امام حسین (علیه‌السّلام) و رواق‌های آن به دنبال افتادن دو شمع بزرگ، آتش‌سوزی رخ داد.
بعد از آن بود که وزیر
سلطان الدوله دیلمی به تعمیر و نوسازی بارگاه حسینی پرداخت. وی در سال ۴۶۰ هجری از دنیا رفت.
از آن پس اصلاحات و تغییراتی به وسیله پادشاهان شیعه و دیگران در ساختمان حرم شریف امام (علیه‌السّلام) به عمل آمد. در سال ۷۶۷ قمری به امر
سلطان اویس ایلخانی، و در سال ۷۸۶ قمری به دستور فرزندش احمد بن اویس تغییراتی در حرم صورت گرفت. در سال ۹۳۰
شاه اسماعیل صفوی صندوق پرارزشی که به طرزی نو و زیبا ساخته شده بود برای گذاشتن روی قبر شریف هدیه کرد. بازسازی و تعمیر گنبد توسط سلطان مراد، چهارمین پادشاه عثمانی در سال ۱۰۴۸ قمری صورت گرفت. در سال ۱۱۳۵ همسر
نادر شاه افشار مبالغ بسیاری برای تعمیر بارگاه حسینی ارسال داشت. بعد از تخریب بارگاه امام توسط
وهابیون، تعمیر و طلاکاری گنبد شریف در سال ۱۲۳۲ به دستور
فتحعلی شاه قاجار انجام شد.
در سال ۱۲۱۶
سعود بن عبدالعزیز بن
محمد بن سعود وهابی نجدی، لشکری از اعراب نجد را گردآورد و برای تخریب حرم امام حسین (علیه‌السّلام) مجهّز ساخت. به نوشته برخی از مورخان اروپایی سپاهی بیش از چهارصد سوار آماده کرد و به منظور نبرد رهسپار عراق نمود و کربلا را به محاصره درآورد. در روز هجدهم
ذی‌الحجه و
عید غدیر که اکثر مردم جهت زیارت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) به
نجف اشرف رفته بودند، سپاهیان سعودی از فرصت استفاده کرده به تاخت‌وتاز پرداخته و بر روی مردم شمشیر کشیدند. تا آن‌جا که گویند تعداد بسیاری از اهالی شهر (حدود چهار پنج هزار نفر) را به قتل رساندند که در میان آنها پیرمردان و کودکان و زنان نیز دیده می‌شد. تنها تعداد اندکی که یا از چنگ آنان گریختند و یا در گوشه‌ای خود را پنهان کرده بودند، توانستند از این معرکه به جان سالم به در برند. آنان به قتل و کشتار مردم پرداختند و حرم مطهر امام (علیه‌السّلام) را مورد چپاول قرار دادند و آنچه را که از فرش و قندیل و دیگر وسائل و اشیای گران‌قیمتی که در آن‌جا یافتند به غارت بردند، و ضریح امام را از جا کندند، و اسبان خود را در صحن مطهر امام (علیه‌السّلام) آوردند و از چوب درهای حرم آتش برپا کردند و به بلاد خود بازگشتند.
به دنبال آن و تخریب ساختمان حرم، در سال ۱۸۱۲ میلادی مردم به فتحعلی شاه قاجار نامه نوشتند. وی نیز دستور داد تا ساختمان حرم را نوسازی نمایند.
از آن زمان تا کنون هم به صورت مستمر از این بارگاه مقدس محافظت شده و توسعه و تعمیرات آن ادامه دارد.
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «تاریخچه ساخت حرم امام حسین»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۶/۵.
