آیات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: آیات، سوره، حروف مقطعه.
پرسش: چرا گفته می‌شود: «کوچک‌ترین آیه قرآن، «مدهامتان» است، در‌صورتی‌که حروف مقطعه، مانند «ص»، «الم»، «حم» کوچک‌تر از آن هستند؟
پاسخ:
قرآن دارای تقسیمات مختلفی از قبیل: جزء، حزب، سوره و
آیه می‌باشد که سؤال فوق در مورد قسم اخیر (آیه) است؛ بنابراین قبل از پرداختن به اصل بحث و پاسخ سؤال به‌عنوان مقدمه توضیحاتی درباره آیه ذکر می‌شود:
آیه، در لغت به معنی علامت و نشانه روشن است؛
در اصطلاح
علوم قرآنی، «به قسمتی از کلمات قرآن که از محلی آغاز و به مقطعی ختم می‌شود، آیه گفته می‌شود؛ زیرا‌که آن، از نشانه‌های
خداوند است.»
و این اصطلاح ریشه قرآنی دارد و در موارد چندی به کار رفته است؛ مانند: «
الم تلک آیات الکتاب».
صاحب‌نظران در علوم قرآنی راه
شناخت آیات قرآن را توقیفی می‌دانند؛ یعنی اینکه معتقدند: خود شارع
مقدس (پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله) آیات قرآن را معین کرده است؛ و دست دیگران در این امر دخیل نبوده است.
پس ما نمی‌توانیم
حروف مقطعه «ن»، «ص» و «ق» را کوچک‌ترین آیه بدانیم؛ زیرا شارع
مقدس آنها را به‌عنوان یک آیه مستقل به حساب نیاورده است.
انواع آیات قرآن از جهت جایگاه و تعیین کوچک‌ترین آیه از هر نوع، به شرح زیر است:
آیه‌های قرآن به لحاظ جایگاه و محل قرار گرفتنشان در سوره به سه قسم قابل تقسیم هستند:
حروف
مقطعه‌ای که در آغاز ۲۹ سوره از سوره‌های قرآن آمده است؛ که البته همه آنها آیه مستقل نیستند؛ بلکه بعضی از آنها، مانند: «الم» در سوره‌های بقره، آل‌عمران، عنکبوت، روم، لقمان و
سجده، و «المص» در
سوره اعراف و «کهیعص» در
سوره مریم، و «طه» در سوره طه و «طسم» در سوره‌های شعراء و قصص و «یس» در سوره یس و «حم» در سوره‌های
مؤمن، فصلت، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف، در شمارش آیات، یک آیه، و «حم عسق» در سوره شوری دو آیه مستقل حساب شده‌اند؛ ولی سایر حروف مقطعه جزئی از اولین آیه سوره شمرده شده است؛ مانند «الر» در سوره‌های
یونس، هود،
یوسف،
ابراهیم، حجر، «المر» در سوره رعد «طس» در سوره نمل «ص» در
سوره ص «ق» در سوره ق «ن» در سوره قلم.
و روشن است که از بین این قسم از آیات کوچک‌ترین آیه‌ها، «طه»، «یس» و «حم» می‌باشند.
فواتح السور آیاتی که غیر از حروف مقطعه‌اند و در ابتدای سوره‌ها آمده‌اند: که کوچک‌ترین آیات از جهت تعداد حروف از این قسم آیات، عبارتند از: «والضحی» (سوره ضحی آیه ۱)، «والفجر» (سوره فجر آیه ۱)، «والطور» (
سوره طور آیه ۱)، «والعصر» (سوره عصر آیه ۱)، «الحاقه» (سوره حاقه آیه ۱) و «القارعه» (سوره قارعه آیه ۱)؛ از بین این آیات، «والضحی» به جهت اینکه در تلاوت با فرض یک حرف حساب کردن «ض» مشدد کم‌ترین حرف تلفظ می‌شود، کوچک‌ترین آیه خواهد بود.
آیاتی که در آغاز سوره‌ها نیامده‌اند: از این قسم آیات، آیه «ثم نظر» (مدثر آیه ۲۱) با پنج حرف کم‌ترین تعداد حروف را دارد و بعد از آن آیه «مدهامتان» (الرحمن آیه ۶۴) است که با هشت حرف نوشته می‌شود؛ اما از آن‌جایی که «ثم نظر» دارای دو کلمه است و آیه «مدهامتان» تنها یک کلمه است، و کم‌ترین کلمه را در بین این قسم از آیات دارد، آن را کوچک‌ترین آیه از این قسم آیات دانسته‌اند.
تقسیم‌بندی فوق با الهام از گفتار بعضی از صاحب‌نظران در علوم قرآنی انجام گرفته است؛ مثلاً یکی از آنها می‌نویسد: «... کوتاه‌ترین آیه از حروف مقطعه حم و طه، از دیگر فواتح سور، الرحمن، الطور و الحاقه و از کلمات داخل سوره‌ها، مدهامتان (الرحمن آیه ۶۴) است».
نکته‌ای که در خصوص این بحث می‌توان مطرح کرد ـ هرچند در منابع مربوط به بحث، مشاهده نگردید ـ این است که به اتفاق امامیه
و نیز به نظر
ابن عباس، ابن مبارک، اهل
مکه مانند ابن کثیر و اهل کوفه مثل عاصم و کسائی و غیر آن دو به جز حمزه، و نیز بیش‌تر اصحاب شافعی و ... «
بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای سوره‌ها جزء همان سوره می‌باشد که سیوطی ادعای
تواتر روایات دلالت‌کننده رابر این مطلب کرده است.
بنابراین احتمال دارد حروف مقطعه‌ای که آیه به حساب آمده‌اند و نیز فواتح سوره‌ها مثل والعصر و ... با «
بسم الله...» یک آیه بوده باشند که طبعاً با این حساب همه آنها از «مدهامتان» بزرگتر خواهند بود. و اصلاً نیازی به تقسیمات مذکور هم نخواهد بود.
«مدهامتان» به‌صورت مطلق کوچک‌ترین آیه نیست؛ بلکه در بین آیاتی که در میان سوره‌ها آمده‌اند، به لحاظ اینکه تنها یک کلمه است، کوچک‌ترین
آیه می‌باشد؛ چنان‌که طه، یس و حم نیز در بین حروف مقطعه‌ای که آیه مستقل به شمار رفته‌اند، کوچک‌ترین آیات هستند و از بین فواتح سور نیز «والضحی» و «والفجر» و ... کوچک‌تر از بقیه می‌باشند. بنابراین منافاتی در بین نیست.
۱. بهاءالدین خرم‌شاهی، دانش‌نامه قرآن و قرآن‌پژوهی، بی‌جا، دوستان و ناهید، چ ۲، ۱۳۸۱، ج ۱، ص ۷۰ ـ ۷۱.
۲. جلال‌الدین، سیوطی، الاتقان فی علوم القران، بیروت، دارالکتب العلمیة، چ ۱، ۱۴۲۱ق، ج ۱، ص ۱۳۳ ـ ۱۳۴.
۳. حسین، جوان آراسته، درس‌نامه علوم قرآنی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چ ۱، ۱۳۷۷، ص ۴۷۸.
سایت اندیشه قم.
