نبرد صفّین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: جنگ صفین،
امام علی (علیه‌السّلام)،
معاویه.
پرسش: نبرد صفین چگونه اتفاق افتاد؟
پاسخ اجمالی: فتنه معاویه طی چند مرحله در نزدیک شهر
رَقَّه کنونی منجر به درگیری با سپاه امام علی (علیه‌السّلام) شد. ایشان در پنجم
شوال سال ۳۶ هجری برای خاموش کردن این فتنه از
کوفه حرکت کرد. و در اواخر ماه
ذی قعده درگیری غافل‌گیر کننده‌ای برای تسلط بر
شریعه فرات، اتفاق افتاد در ماه
ذی حجه نیز درگیری‌های شدیدی میان دو سپاه، صورت گرفت تا این‌که در
محرّم سال ۳۷، میان دو گروه، آتش بس اعلام گردید در نهایت پیکار حقیقی در آغاز ماه
صفر سال ۳۷، میان دو سپاه، رُخ داد.
پس از گذشت چهار ماه از خاموش شدن فتنه ناکثین (به رهبری
عایشه،
طلحه و
زبیر) و در زمانی که هنوز زخم‌های آن پیکار، بهبود نیافته بود و خون‌های ریخته شده، نخشکیده بود، اسلام علوی با فتنه قاسطین (به رهبری معاویه) رو‌به‌رو گردید. امام علی (علیه‌السّلام) در پنجم شوال سال ۳۶ هجری برای خاموش کردن این فتنه از کوفه حرکت کرد.
و در اواخر ماه ذی قعده
و به هنگام بار افکندن سپاهیان در صفّین، درگیری غافل‌گیر کننده‌ای برای مسلّط شدن بر
شریعه فرات، رخ داد؛ چرا که پیش از آمدن علی (علیه‌السّلام) و سپاهیانش، لشکریان معاویه بر آن، مسلّط شده بودند و این درگیری به پیروزی سپاه امام علی (علیه‌السّلام) انجامید.
در ماه ذی حجه نیز درگیری‌های شدیدی میان دو سپاه، صورت گرفت
تا این‌که در محرّم سال ۳۷، میان دو گروه، آتش بس اعلام گردید؛
ولی جنگ، پایان نیافت تا این‌که پیکار حقیقی در آغاز ماه صفر سال ۳۷، میان دو سپاه، رُخ داد.
و در هشتم صفر، تنور جنگ، داغ گردید و در دهم صفر،
هنگامی که سپاه امام علی (علیه‌السّلام) در آستانه پیروزی قطعی قرار گرفته بود، با حیله
عمرو بن عاص، فرصت پیروزی از دست رفت و امام علی (علیه‌السّلام) به کوفه بازگشت.
صِفّین، مکانی است نزدیک شهر رَقَّه (شهری باستانی بر ساحل
فرات، در شرق سوریه امروزی.)
و در کناره غربی فرات، میان رَقَّه و بالس. (
بالس، شهری است در شام، میان
حَلَب و رَقّه، که در ساحل غربی فرات، قرار گرفته است)
فاصله میان
دمشق و رقَّه (که صفّین از توابع آن است) ۵۵۰ کیلومتر است.
تعداد شرکت کنندگان در جنگ صفین از دو سپاه امام علی (علیه‌السّلام) و معاویه تا ۱۸۰ هزار نفر ذکر شده است:
رقم‌های متفاوتی درباره سپاه امام علی (علیه‌السّلام) و معاویه ذکره شده است. شاید اختلاف رقم‌ها بدان برگردد که برخی از تاریخ‌نویسان، تنها عدد رزمندگان را گزارش کرده‌اند و برخی شمار خدمت‌گزاران و بردگان را هم بدان افزوده‌اند و گروهِ دیگری تمام همراهان سپاه، یعنی زنان و کودکان و گروه‌های پشتیبان (آورندگان آذوقه) را نیز بر آن افزوده‌اند.
متون تاریخی اشاره دارند که سپاه امام علی (علیه‌السّلام) به یکصد و بیست هزار
یا یکصد و پنجاه هزار
یا ۹۵ هزار
یا بیش از یکصد هزار
یا بیش از پنجاه هزار نفر
می‌رسید (با اختلافی که میان آنها وجود دارد)؛ لیکن رای مشهور آن است که تعداد سپاه امام (علیه‌السّلام) نود هزار نفر بود.
همچنین گزارش‌های تاریخی درباره تعداد لشکریان معاویه، میان شصت هزار،
هفتاد هزار
۸۳ هزار،
نود هزار،
یکصد هزار،
یکصد و بیست هزار
و یکصد و سی هزار نفر
متفاوت است؛ لیکن گزارش‌هایی که تصریح می‌کند تعداد آنان ۸۵ هزار تن بود، مشهورتر است.
فرمانده سواره نظام کوفه:
مالک اشتر.
فرمانده سواره نظام بصره:
سهل بن حنیف.
فرمانده پیاده نظام کوفه:
عمّار بن یاسر.
فرمانده قاریان بصره:
مسعر بن فدکی تمیمی.
فرمانده قاریان کوفه:
عبد‌اللّه بن بدیل و عمّار بن یاسر.
پرچمدار:
هاشم بن عتبه.
فرمانده سمت راست لشکر:
اشعث بن قیس.
فرمانده سمت چپ لشکر:
عبد‌اللّه بن عباس.
فرمانده سمت راست پیاده نظام:
سلیمان بن صُرَد خزاعی.
فرمانده سمت چپ پیاده نظام:
حارث بن مُرّه عبدی.
قلب سپاه:
قبیله مُضَر.
سمت راست سپاه: اهل
یمن.
سمت چپ سپاه:
قبیله ربیعه.
فرمانده سمت راست سپاه:
ابن ذی کِلاع حِمْیری.
فرمانده سمت چپ سپاه:
حبیب بن مسلمه فهری.
فرمانده سواره نظام شام:
عمرو بن عاص.
فرمانده پیاده نظام
شام:
ضحّاک بن قیس.
فرمانده سواره نظام:
عبید‌اللّه بن عمر بن خطّاب.
قلب لشکر: اهالی
دمشق، به فرماندهی
ضحّاک بن قیس فهری.
سمت راست سپاه: اهالی
حِمص «تقويم البلدان: حِمْص: أحد قواعد الشام، وتقع إلى الشمال من مدينة دمشق»
و قِنِّسرین. (شهری در
سوریه بین
حلب و حمص.)
سمت چپ سپاه: اهالی
اردن و
فلسطین.
پرچمدار:
عبد‌الرحمان بن خالد بن ولید.
در نبرد صفّین، به همراه امیرمؤمنان، بسیاری از
صحابیان بزرگ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و برجستگانی دیگر شرکت داشتند؛ کسانی که در راه تقویت پایه‌های اسلام، ارزشمندترین سرمایه‌ها را بخشیده بودند. گزارش‌های تاریخی درباره تعداد این شخصیت‌های برجسته، متفاوت است. برخی گزارش‌ها اشاره دارند که تعداد آنان، هفتاد تا هشتاد نفر از صحابیان بَدْری و هشتصد نفر از صحابیان حاضر در
بیعت رضوان و چهارصد نفر از دیگر صحابیان بوده است.
در مقابل، تعداد صحابیان شرکت کننده در لشکر معاویه از انگشتان دست، تجاوز نمی‌کرده و آنان، کسانی بوده‌اند که پس از
فتح مکّه،
مسلمان شده بودند.
از شخصیت‌های برجسته در کنار امام علی (علیه‌السّلام) می‌توان به اینها اشاره کرد:
امام حسن (علیه‌السّلام)،
امام حسین (علیه‌السّلام)،
عمّار بن یاسر،
سهل بن حنیف،
قیس بن سعد،
عدیّ بن حاتم،
هاشم بن عتبه،
عبد‌اللّه بن بدیل،
عبد‌اللّه بن عبّاس،
اویس قرنی،
ابو‌هیثم مالک بن تیّهان،
عبد‌اللّه بن جعفر،
خزیمة بن ثابت،
سلیمان بن صُرَد خزاعی و
عمرو بن حَمِق خزاعی.
برخی از بزرگان دیگری که عهد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را درک نکرده بودند، ولی در جنگ صفین در سپاه امام علی (علیه‌السّلام) حضور داشتند(
تابعین)، عبارت‌اند از:
محمّد بن حنفیه،
مالک اشتر،
احنف بن قیس،
سعید بن قیس هَمْدانی،
حُجر بن عَدی،
اصبغ بن نباته،
صعصعة بن صوحان،
شریح بن هانی،
عبد‌اللّه بن‌هاشم بن عتبه،
جَعدة بن هُبیره و
زیاد بن نضر.
بررسی منابع تاریخ نشان می‌دهد که هیچ‌یک از یاران معاویه از
پیشگامان در اسلام نبودند؛ بلکه برخی از آنان از کسانی بودند که با
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سال‌های دراز، پیکار کرده بودند یا از کسانی بودند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آنان را بیرون رانده یا
نفرین نموده بود، مانند: عمرو بن عاص، عبد‌اللّه بن عمرو بن عاص، عبید‌اللّه بن عمر، حبیب بن مسلمه، ذو کلاع حمیری، ضحّاک بن قیس، ولید بن عقبه،
عبد‌الرحمان بن خالد بن ولید،
ابو الاعوَر،
بُسر بن اَرطات،
عبد‌اللّه بن عامر،
مروان بن حَکم و
عتبة بن ابی‌سفیان.
مشهور آن است که کشته‌های عراقیان، ۲۵ هزار نفر بود و کشته‌های شامیان، ۴۵ هزار.
در برابر این گفته، اقوال دیگری نیز وجود دارد، چنان‌که از
ابن ابی‌شیبه نقل شده است که پنجاه هزار از شامیان و بیست هزار از عراقیان کشته شدند.
و از
یحیی بن معین گزارش شده که از عراقیان، بیست هزار و از شامیان نود هزار نفر کشته شد و مجموع کشتگان از دو سپاه، در مدّت یکصد و ده روز، یکصد و ده هزار نفر بود.
سایت حدیث‌نت، برگرفته از مقاله «نبرد صفین» تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۶/۲.
