مشورت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: اسلام،
قرآن، مشورت
مشاوره،
شورا، رایزنی،
تصمیم‌گیری، خود محوری.
پرسش: منظور از مشورت چیست؟ و مشورت در تعالیم و آموزه‌های دینی دارای چه جایگاهی است؟
پاسخ: مشورت و نظر خواهی از دیگران یکی از عوامل مهم و مسایل حیاتی در تصمیم گیری، و ارزنده‌ترین دستورهای
شریعت جهت سلامت
جامعه و نیل به اهداف والای انسانی است.
مشورت از ماده "
شور" است که در
لغت به معنای برداشتن و استخراج
عسل از کندوی زنبور عسل است
واژه‌های «مشاوره» و «مشورت» از ماده «شور» به معنای استخراج رأی و نظر صحیح است.
و در تعریف اصطلاحی کلمه "تشاور"، "مشاورت" و "مشورت" به معنای استخراج رأی صحیح است؛ اینکه آدمی در مواقعی که خودش درباره کاری رأی صحیح ندارد، به دیگران مراجعه و از
عقل و
تجارب آنان استفاده نماید.
در
متون اسلامی، مشورت از اهمیت بالا و جایگاه ویژه ای برخوردار است تا آنجا که در
قرآن کریم یک
سوره تحت عنوان "شوری" وجود دارد و در آیاتی نیز مساله مشاوره مطرح و به انجام آن دستور داده شده است.
("مومنان کسانی هستند که دعوت پروردگارشان را
اجابت کردند و
نماز را بپا داشتند و امورشان را به مشورت گذاشتند و از آنچه که روزیشان کردیم
انفاق می کنند.")
نگرش مکتبی
اسلام بر مساله شورا از چنان ظرافت و عمقی برخوردار است که حتی مسائل بسیار کوچکی همانند "از شیر گرفتن
کودک" را امری مشورتی بین
پدر و
مادر تلقی می کند
("هرآنگاه که پدر و مادر با رضایت و مشورت بخواهند کودک را زودتر از
شیر بازگیرند گناهی بر آنها نیست.") و توصیه می شود که اگر خواستید
فرزند خود را از شیر بگیرید، با یکدیگر مشورت کنید. (بدیهی است توصیه اسلام به مشاوره در مساله جزئی فوق، اهمیت و ضرورت آنرا در مسائل مهمتر و امور عمومی جامعه اسلامی روشن می سازد.)
اهمیت مشاوره در
اسلام به اندازه ای است که خداوند به پیامبرش امر می کند که مشورت کند: "و شاورهم فی الامر؛ با مردم خود مشورت کن و از آنان نظر بخواه"
علی‌رغم اینکه
پیامبر(صلی الله علیه وآله) و دیگر
معصومین(علیه السلام) عقل کل و
معصوم بودند و از طریق
وحی به منبع لایزال
علم و
قدرت خداوند ارتباط داشتند و از نظر علم و
عقل هرگز نیازی به راهنمایی‌ها و
ارشاد دیگران نداشتند، اما مأمور شدند تا مشورت کنند؛ همانطور که مورخین و مفسرین اسلامی یکی از صفات آنان را کثرت مشاوره دانسته‌اند. از جمله در مورد پیامبر عالی‌قدر اسلام (صلی الله علیه وآله) آورده اند که:
"
سیره پیامبر چنین بود که با
اصحاب خود زیاد مشورت می کرد."
شکی نیست که مشورت ائمه معصومین(علیه السلام) به خاطر رفع
جهل نبوده است، بلکه به این جهت بوده که اولا؛ این اصل را پایه گذاری کنند (جنبه آموزشی) و مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازند تا آنان
شور و مشاوره را جزو برنامه های زندگی خود قرار دهند و ثانیاً؛ به همراهان و پیروان خود شخصیت داده تا نیروی فکر و
اندیشه آنان پرورش یابد.
مشورت، به لحاظ فوائد متنوعی که دارد نمی‌تواند دارای یک
فلسفه و
حکمت باشد. در اینجا، به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
۱. بهره مندی از اندیشه دیگران: بدون
شک مهمترین
فلسفه مشورت در اسلام استفاده از نظر دیگران و یافتن راه اصلح است که نسبت به سایر راه ها کمترین نقص را داشته باشد، چنان که
امام علی (علیه السلام) می‌فرماید:
"راه درست و صواب به دست نیاید مگر با مشورت کردن."
۲. استفاده از تایید]] و حمایت دیگران.
۳. جلوگیری از
سرزنش دیگران.
۴. شناسایی افراد صاحب نظر و
مؤمن.
۵.
رشد فکری مردم.
۶. احتراز از
استبداد رأی.
۷. گسترش فرهنگ مشاوره و ایجاد تفاهم.
بنابراین مشاوره همیشه دلیل بر عدم آگاهی شخص نیست بلکه این موارد مذکور نیز از هدفهای مورد نظر در مشاوره بوده و غالبا حصول به همه یا تعدادی از آنها مورد نظر می‌باشد.
مشورت که از پشتوانه وحیانی و عقلانی برخوردار است، فواید زیادی دارد.
آثار و برکات فراوانی که از مشورت کردن نصیب انسان می شود، هرگز از تفکر فردی و امکانات و منابع فراوان مادی به دست نمی آید.
مشورت به انسان کمک می کند تا
افکار و اندیشه های دیگران، به ویژه صاحب‌نظران و متخصصان را به یاری طلبد و با قرار دادن افکار و اندیشه‌های آنان در کنار
فکر و نظر خود، بر
قدرت،
وسعت و عمق اندیشه و بینش خود بیفزاید و از درخشش افکار و اندیشه های دیگران بهره مند شود. حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید:
"کسی که با
خردمندان و
عاقلان مشاوره کند به نور عقلها و خردها روشنی یابد."
"هر کس با دیگران مشورت نماید، از اندیشه‌های آنان بهره‌گرفته است."
یکی دیگر از آثار مثبت مشورت این است که مشورت کردن و استفاده از نقطه نظرهای دیگران به انسان کمک می کند تا خطاها و اشتباهات را بشناسد. امام علی(علیه السلام) فرمودند:
"کسی که از نظرات و آراء گوناگون استقبال نماید، موارد
خطا و
اشتباه را می شناسد."
مشورت باعث می‌شود تا تصمیم معقول و مناسبی اتخاذ شود و راه درستی انتخاب گردد. حضرت علی(علیه السلام) می‌فرماید:
"هرکس با صاحبان اندیشه و خرد مشورت نماید، به راه درست رهنمون می‌شود."
معمولا بعد از هر تصمیمی که بدون مشورت اتخاذ شود و جوانب و زوایای مختلف آن به خوبی سنجیده نشده باشد، پشیمانی و ندامت از اینکه چرا این تصمیم بدون سنجش جوانب مختلف مسئله اتخاذ شده، طبیعی است. امیر مومنان حضرت علی(علیه السلام) این نکته را یادآور می‌شود و می‌فرماید:
"با افراد عاقل و صاحب خرد مشورت کن تا از لغزش و پشیمانی ایمن گردی."
و نیز فرمودند:
"
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) مرا به
یمن فرستاد، سفارشات لازم را کرد و فرمود: ای علی! کسی که
استخاره کند سرگردان نخواهد شد و کسی که مشورت کند پشیمان نمی‌شود."
آنگاه که با
غفلت از مشورت، خوی
استبداد و
تکبر در جامعه تقویت شود و جامعه از پشتوانه فکری و عملی مشاوران محروم گردد، رکودی مرگبار رخ می نماید و جامعه را از پیشرفت و شکوفایی باز می دارد. این واقعیت در زبان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) چنین جاری شده است که فرمود: "آن گاه که فرمانروایان شما از بدانتان و ثروتمندان شما از تنگ چشمانتان باشند و مشورت و رایزنی از میانتان رخت بربندد، به زمین فرو رفتن شما بهتر از زندگی در آن است."
همچنین امام علی(علیه السلام) فرمودند: "کسی که به رای خود استبداد بورزد هلاک می گردد."
"هیچ تنهایی ترسناک تر از
خودپسندی و
خودبینی و هیچ پشتیبانی مطمئن تر از مشورت نیست."
نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه وآله) فرمودند:
"هر که بخواهد کاری کند و درباره آن مشورت کند خدا او را به خردمندانه ترین کارها توفیق دهد."
مشاوره فرایندی سودمند است که می‌تواند زمینه چیرگی بر مشکلات و
رشد فکری و افزایش تشخیص و تصمیم گیری را فراهم کند. بنابراین، کامروایی و پویایی فرد و جامعه در گرو مشورت دهی و مشورت خواهی است. امام علی(علیه السلام) فرمودند:
"مشورت کننده کامیاب و
رستگار خواهد شد."
دستاورد های دیگر مشورت عبارتند از: پیروی از روش
ائمه معصومین، روشن بینی و
بصیرت، ازدیاد
عقل (رشد اندیشه، قدرت
تدبیر)، نوعی مشارکت فکری و
تشویق به کار جمعی، قدرت تصمیم گیری واقع بینانه،
احترام به افکار و آراء، موجب اطمینان نفس و راحتی، پی بردن بر قدرت فکری و میزان دلسوزی دیگران (شناسایی افراد شایسته از دیگران)، موجب شکوفایی استعدادها و رشد ذوقها و در نتیجه موجب گشایش راههای نوین، افزایش میزان مطلوبیت و درجه مقبولیت (جلوگیری از
بدگمانی و جلب نظر مردم)، موجب دوری از انتقادهای مغرضانه و انتقادهایی را که بر اشخاص خود محور و تک‌رو می باشد، تضمین تداوم کار در سایه مشورت، موجب افزایش آگاهیها و معلومات دیگران.
ویژگیهای بسیاری در آموزه‌های اسلامی برای مشاوران آمده است. در این قسمت به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱.
ایمان: پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمودند: "مومن مایه سود است اگر همراهش شوی سودت دهد و اگر با وی مشورت کنی سودت دهد و اگر شریکش شوی سودت دهد و همه کار وی مایه سود است."
۲.
تقوا: امام علی(علیه السلام) فرمودند: "در کارهایت با
پرهیزکاران مشورت کن تا راهنمایی شوی."
۳.
خردمندی: امیرالمومنین(علیه السلام) فرمودند: "هر کس با صاحبان خرد مشورت نماید، به راه راست و درست رهنمون می شود."
"کسی که با شخص عاقل و دانا مشاوره کند بر کار خود مالک و مسلط شود."
۴.
تجربه و آزمودگی: حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: "برترین کسی که با وی مشورت می کنی، کسی است که دارای تجربه های فراوان باشد."
۵.
علم و
تخصص (آگاهی و صلاحیت): امیر المومنین علی (علیه السلام) فرمودند: "با کسی که نادان در کار تو است مشورت نکن."
۶.
راز داری: امام علی (علیه السلام) فرمودند: "با
دشمن خویش مشورت نکن و راز خود را از او پوشیده دار."
۷.
نصح (
خیرخواهی)
۸.
آینده نگر (
دور اندیشی)
۹.
حلمامام صادق (علیه السلام) فرمودند:"با کسانی که دارای پنج خصلت باشند
مشورت کن. آنان که دارای عقل، حلم، تجربه، خیرخواهی و تقوا هستند."
منظور از ویژگیهای منفی، خصوصیاتی است که مشاوران می بایست فاقد آن باشند. این خصوصیات عبارتند از:
۱.
بخل: امیرالمومنین(علیه السلام) فرمودند: "افراد بخیل را در مشورت خود دخالت مده؛ زیرا که تو را از
احسان منصرف می کند و از
تهی دستی و فقر می ترساند."
۲.
جبن (
ترس): حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: "با افراد
ترسو مشورت مکن؛ زیرا در کارها روحیه‌ات را تضعیف می کند."
۳.
حرص: امام علی(علیه السلام) فرمودند: "حریص را به مشورت مگیر که
حرص را با
ستمگری در نظرت زینت می‌دهد."
۴.
دروغ: امیر مومنان علی(علیه السلام) فرمودند: "با فرد دروغ گو مشورت نکن؛ زیرا او مانند سراب است که دور را برای تو نزدیک و نزدیک را دور جلوه می دهد."
از ویژگیهای دیگر منفی و سلبی مشاوران می‌توان به:
جهل،
حماقت،
فرومایگی،
خودرایی،
وغد (
سست خردی)،
تلون (
نفاق و چند رنگی)،
لجاجت، عاطفه محض اشاره نمود.
مشورت در
احکام و
حدود شرعیه راه ندارد. دانشمندان اسلامی عموما معتقدند که در نحوه اجرای کارها و نیز تشخیص موضوع احکام می توان مشورت کرد، اما مشورت در
اصول و
احکام را مساوی با لغو دین و
تشریع می‌دانند.
هیچ شکی نیست که مشورت و شورا در احکام ثابت دین که بستگی به شرائط و مقتضیات زمان ندارد و به عبارت دیگر با ابعاد فطری انسان (که ثابت است) تطابق کامل دارد، غیر معقول است.
بنابراین بنظر می‌رسد که درباره
حکم هر مسئله‌ای که به طور مشخصی از
شرع نرسیده باشد، شورا و
مشورت، امکان پذیر است.
در این رابطه مضمون حدیث زیر قابل توجه است:
"علی(علیه السلام) می فرماید: عرض کردم ای پیامبر خدا! اگر با مسئله‌ای روبرو شدم که درباره آن نه از طرف خداوند حکمی نازل شده بود و نه در سنت وجود داشت چه وظیفه‌ای داریم و چه دستوری می فرمایید؟
پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمودند: شورایی مرکب از
اهل فقه و افراد با
ایمان عابد تشکیل می‌دهید و به یک نظر خاص اکتفا نمی کنید (بلکه نظر همه آنها را بخواهید).
۱) تحصیلی ۲) اخلاقی ۳) اعتقادی ۴) خانوادگی ۵) حقوقی ۶) پزشکی ۷) اقتصادی ۸) روان شناسی ۹) سیاسی ۱۰) شغلی
تحقق و تقویت این اصل از راههای گوناگونی امکان پذیر است از جمله:
دوری از
خود محوری، دقت در فوائد مشورت، دقت در آیات و روایات این باب، تجربه نمودن در بعضی امور زندگی، مبارزه با تکبر و موانع دیگر برای مشورت خواهی، به یاد آوردن شکست های گذشته، دقت در عوامل موفقیت خود و دیگران.
سایت پژوهه.
