مسائل اقتصادی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه:اقتصاد، منابع اقتصادی، منابع طبیعی محض، منابع طبیعی با دخالت بشر.
پرسش: آیا قرآن به مسائل اقتصادی اشاره دارد؟
پاسخ: به طور کلی در
قرآن کریم دو بخش از منابع اقتصادی مطرح است: أ. منابع طبیعی محض؛ مانند:
زمین،
خورشید، آب‌های طبیعی، دریاها،
حیوانات و
گیاهان؛ ب. منابع طبیعی که دست بشر در آن دخالت دارد؛ مانند: استخراج معدن، زنبورداری،
صنعت و
کشاورزی.
با توجه به این‌که اقتصاددانان تعاریف متفاوتی از اقتصاد ارائه داده‌اند، لکن
اختلاف تعاریف هر چه باشد، اصل موضوع را عوض نمی‌کند و همه متفق‌القول خواهند بود که «اقتصاد بحث معاش بشر به معنای وسیع کلمه است».
موضوع اقتصاد، در بر گیرنده خواست‌ها، نیازها، آمال و بلندپروازی‌های بشر است. بر این اساس بحث پیرامون منابع تأمین‌کننده این نیازها مطرح می‌شود.
خداوند متعال در
قرآن مجید در آیات فراوانی، منابع مهم تأمین نیازها و حوائج بشر را معرفی می‌کند؛ لکن پیش از آن‌که به آن
آیات بپردازیم، خوب است بدانیم در قرآن کریم، اولین منبع تأمین نیاز بشر،
بهشت، معرفی شده است؛ چنان‌که خداوند متعال به
حضرت آدم (علیه‌السلام) می‌فرماید: «ای آدم تو و همسرت در بهشت مسکن گزین و از هر آن‌چه که می‌خواهید، میل کنید».
و نیز می‌فرماید: «همانا برای توست که هرگز در آن گرسنه و برهنه نمی‌شوی و در آن تشنه نمی‌شوی و حرارت
آفتاب آزارت نمی‌دهد».
اما پس از اخراج حضرت آدم (علیه‌السلام) و
استقرار او بر روی
زمین، خداوند متعال در آیات فراوانی، زمین، را مهم‌ترین و ارزشمندترین منبع اقتصادی و تأمین معاش بشر معرفی می‌کند.
به عنوان مثال به دو نمونه از آن اشاره می‌شود:
۱. «ما تسلط و مالکیت و حکومت بر زمین را برای شما قرار دادیم و انواع وسایل
زندگی را برای شما فراهم ساختیم، اما کم‌تر
شکرگزاری می‌کنید».
۲. «و زمین را گستردیم و در آن کوه‌های ثابتی افکندیم و از هر گیاه موزونی در آن رویاندیم و برای شما انواع وسایل زندگی در آن قرار دادیم و هم‌چنین برای کسانی که شما نمی‌توانید به آن‌ها
روزی دهید».
از تأمل و دقت در آیات اقتصادی قرآن کریم به این نتیجه می‌رسیم که خداوند متعال منابع اقتصادی و تأمین معاش بشر را دو گونه معرفی می‌کند:
ابتدا منابع طبیعی محض که خداوند متعال در
طبیعت به ودیعه نهاده است بدون دخالت دست بشر؛ مثل:
دریا، زمین،...
منابع طبیعی که با کمک دست بشر به عنوان منبع اقتصادی مطرح می‌شود؛ مانند: معدن، کشاورزی، زنبورداری و...
اکنون آیات مربوط به هر یک از آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
آیات مربوط به منابع طبیعی محض، عبارت‌اند از:
در آیات متعددی به این منبع مهم اقتصادی اشاره شده است؛ به‌عنوان مثال آیة شریفة:
«لیسئلونک عن الانفال قل الانفال لله و الرسول»؛
«از تو نسبت به انفال سؤال می‌کنند بگو: انفال برای خدا و رسول است».
یکی از موارد
انفال زمین‌های موات و زمین‌های آباد طبیعی است که بدون
جنگ از
کفار گرفته شده است.
در آیه شریفه دیگر آمده است: «او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست».
این نمونه
آیات در قرآن کریم فراوان وجود دارد.
در
قرآن اشارات فراوانی به آب‌ها شده است.
به‌عنوان نمونه، آیه شریفه: «هو الذی اُنزل من السماء ماءً لکم منه شرابٌ و منه شجرٌ فیه تسیمون»؛
«او کسی است که از
آسمان آبی فرستاد که نوشیدن شما از آن است و
گیاهان و درختانی که
حیوانات خود را در آن به چرا می‌برید نیز، از آن است».
در ارتباط با این منبع اقتصادی نیز آیات فراوانی وجود دارد.
به‌عنوان نمونه، به یک مورد آن اشاره می‌شود:
«و الارض بعد ذلک دحاها اخرج منها ماء‌ها و مرعی‌ها و الجبال ارسا‌ها متاعاً لکم ولانعامکم»؛
«و زمین را بعد از آن گسترش داد و از آن
آب و چراگاهش را بیرون آورد و کوه‌ها را ثابت و محکم نمود. همة این‌ها برای بهره‌گیری شما و چهارپایانتان است».
از مهم‌ترین منابع اقتصادی که قرآن کریم مطرح می‌کند، این منبع عظیم است که قرآن کریم در آیات فراوانی به آن اشاره می‌کند؛
لیکن جهت رعایت اختصار به یک مورد اشاره می‌شود:
«هو الذی سخر البحر لتاکلوا منه لحماً طریّاً...»؛
«او کسی است که دریا را مسخر شما ساخت تا از آن
گوشت تازه بخورید، زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید و کشتی‌ها را می‌بینی که سینه دریا را می‌شکافند تا شما (به
تجارت بپردازید) و از فضل خدا بهره گیرید، شاید
شکر نعمت‌های او را به جا آورید».
آیات فراوانی در قرآن شریف وجود دارد که ابرها و بادها را به عنوان منابع مهم اقتصادی معرفی می‌کند.
به‌عنوان نمونه به یک مورد اشاره می‌شود:
«و من آیاته ان یرسل الریاح مبشرات و لیذیقکم من رحمته و لتجری الفلک بامره و لتبتغوا من فضله و لعلّکم تشکرون»؛ «و از آیات عظمت خدا این است که بادها را به‌عنوان بشارتگرانی می‌فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سیراب کند) و کشتی‌ها به فرمانش حرکت کنند و از
فضل او بهره گیرید، شاید شکرگذاری کنید».
در این مورد نیز اشارات قرآنی فراوان است.
تا آن‌جا که سوره‌ای از قرآن کریم به نام «انعام» اختصاص یافته است که جهت رعایت اختصار به یک آیه اشاره می‌شود:
«و الانعام خلق‌ها لکم فیها دف ء و منافع و منها تاکلون و لکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون و تحمل اثقالم ... لرئوف رحیم و الخیل و البغال والحمیر...و یخلق ما لا تعلمون»؛ «و
چهارپایان را آفرید؛ در حالی که در آن‌ها برای شما وسیله
پوشش و منافع دیگری است، از گوشت آن‌ها می‌خورید و در آن‌ها برای شما زمینه و شکوه است، به هنگامی که آن‌ها را برای استراحتگاهشان باز می‌گردانید. آن‌ها بار‌های سنگین شما را به شهری حمل می‌کنند که جز با مشقت زیاد به آن نمی‌رسیدید، پروردگارتان
رئوف و رحیم است؛ هم‌چنین اسب‌ها و استر‌ها و الاغ‌ها را آفرید تا بر آن‌ها سوار شوید و
زینت شما باشد و چیز‌هایی می‌آفریند که نمی‌دانید».
معادن که در
طبیعت به ودیعه نهاده شده، قبل از استخراج، منابع طبیعی محض هستند که در آیات متعددی به آن اشاره شده است
به عنوان نمونه: «و انزلنا الحدید فیهِ باس شدید و منافع للنّاس»
؛ «حدید را نازل کردیم که در آن نیروی شدید و منافعی برای مردم است».
اما قسم دوم منابع، یعنی منابع طبیعی که دست بشر در آن دخالت دارد؛
آیات قرآن در این زمینه فراوان است که ما جهت رعایت اختصار نسبت به هر مورد فقط یک نمونه راذکر می‌کنیم.
آیات متعددی به این منبع مهم اشاره دارد؛ به عنوان مثال:
«هو الذی جعل لکم الارض ذلولاً فامشوا فی مناکب‌ها و کلوا من رزقه و الیه النشور»؛ «او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر نشانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های
خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه به سوی اوست».
«و اوحی ربک الی النحل ان اتخذی من الجبال بیوتاً و من الشجر و ممّا یعرشون ثم کلی...»؛ «
پروردگار تو به
زنبور عسل وحی نمود که از کوه‌ها و درختان و داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند، خانه‌هایی برگزین. سپس از تمام ثمرات بخور و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، به‌راحتی بپیما. از درون شکم آن‌ها، نوشیدنی با رنگ‌های مختلف خارج می‌شود که در آن
شفا برای مردم است. به
یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیتی که می‌اندیشند».
یکی از منابع مهم اقتصادی، صنعت است که قرآن کریم در آیات متعددی به آن اشاره فرموده است.
(یونس/۲۲)
به‌عنوان نمونه: «وعلمناه صنعة لبوس لکم لتحصنکم من باسکم»؛ «و
تعلیم دادیم به (
حضرت داوود) صفت زره‌بافی را به‌خاطر شما تا حفظ کند شما را در مقابل خطرات».
آیات متعددی نیز به این منبع مهم اشاره دارد.
به‌عنوان نمونه: «و لسُلیمنَ الریح غدوها شهرٌ و رواحُ‌ها شهر و ارسلنا له عین القطر...»؛ «از برای
سلیمان باد را مسخر کردیم که صبحگاهان مسیر یک ماه را می‌پـیمود و عصر‌گاهان مسیر یک ماه را، و چشمه مس (مذاب) را بر او روان ساختیم...».
پس به طور کلی در قرآن کریم دو بخش از منابع اقتصادی مطرح است:
أ. منابع طبیعی محض؛ مانند:
زمین،
خورشید، آب‌های طبیعی، دریاها،
حیوانات و
گیاهان؛
ب. منابع طبیعی که دست بشر در آن دخالت دارد؛ مانند: استخراج معدن، زنبورداری،
صنعت و
کشاورزی.
۱. سید محمدجواد وزیری فرد، مسائل اقتصادی در تفسیر المیزان، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۶.
۲. دکتر صالح حمید العلی، عناصر الانتاج فی الاقتصاد الاسلامی، بیروت، الیمامه، ۱۴۲۰.
۳. محمدحسین ابراهیمی، اقتصاد در قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مسائل اقتصادی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۱۸.
