فقه اوزاعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: فقه اوزاعی.
پرسش: آیا امکان دارد مختصری در مورد فقه اوزاعی توضیح دهید؟
پاسخ: قبل از پرداختن به اصل پاسخ، تذکر این نکته ضروری است که «فقه اوزاعی» اکنون مکتب فقهی جداگانه‌ای در کنار دیگر مکاتب فقهی نیست؛ بلکه دیدگاهی فقهی «عمرو عبدالرحمن بن الأوزاعی» است.
أوزاعی که نام کاملش، عمرو عبدالرحمن بن عمرو بن یحمد الأوزاعی است، به سبب انتساب به منطقه «أوزاع»، چنین شهرت گرفته است.
وی در سال ۸۸ ه.ق در بعلبک به
دنیا آمد، و در بِقاع (نزدیک دمشق)
رشد کرد و در بیروت سکنا گزید.
او در عصر خود در میان
اهل سنت، امام منطقه شام بود و بیشتر دوران
زندگی خود را در بیروت گذراند و در همان‌جا از دنیا رفت.
اوزاعی مردی
زاهد بود و از‌این‌رو از تصدی امور قضا امتناع کرد.
در مراسم تشییع جنازه وی بسیاری از مسلمانان و
یهودیان و مسیحیان حضور داشتند.
او کتابی در فقه به نام «السنن» داشت و جواب‌های سؤالات فقهی از او که به هفتاد هزار می‌رسید، در مجموعه‌ای با عنوان «المسائل» گرد آمده است.
از جمله شاگردان او می‌توان به
مالک بن انس، سفیان الثوری، عبدالله بن المبارک، یحیی بن سعید القطان و دیگر بزرگان اهل سنت در فقه،
حدیث و علوم دینی اشاره کرد. او اولین کسی بود که در بلاد شام یک کتاب علمی را تألیف کرد. چنانچه شافعی کتاب
سیر اوزاعی را از او نقل کرده است.
اوزاعی در میان فقهای عصر خود عنایت ویژه‌ای به حدیث و اثر (آنچه از کلام فقهای اهل سنت برمی‌آید چنین است که در معنای اثر دو نظر وجود دارد: برخی آن را هم معنای حدیث دانسته‌اند و برخی دیگر حدیث را مخصوص قول، فعل، تقریر و وصف نبی اکرم دانسته؛ ولی اثر را در مورد صحابه و توابع نیز تعمیم داده‌اند.) داشت. چنانچه
امامت او در حدیث میان اهل سنت، با توجه به ارجاعات دانشمندان این مذهب به او و نیز دیگر قرائن روشن می‌گردد.
در فقه نیز شیوع مذهب اوزاعی نشان از امامت او در فقه اهل سنت دارد که بسیاری از دانشمندان این مذهب به این موضوع تصریح کرده‌اند.
شهرت علمی او به‌حدی بود که مذهب وی در
فتوا و قضا به مدت ۲۲۰ سال بر منطقه شام چیرگی داشت تا آن‌که در سال ۳۴۰ مذهب شافعی بر آن غالب آمد. مذهب اوزاعی در اندلس نیز تقریباً به مدت ۴۰ سال ادامه یافت، تا آن‌که در عهد حکم بن هشام، مذهب مالکی بر آن تسلط یافت.
در جملات رسیده از اوزاعی و عنایت او به حدیث و اثر چنین برمی‌آید که وی مخالف مطلق رأی و
اجتهاد نبود؛ ولی اگر رأی و اجتهادی را مخالف حدیث
پیامبر و
صحابه می‌دید، آن‌را کنار می‌گذاشت و بدان
عمل نمی‌کرد؛
و همین اهتمام او به حدیث یکی از اختلافات عمیق وی با مذهب ابوحنیفه به شمار می‌رفت.
اگرچه امروزه در بین چهار مکتب فقهی اهل سنت، اثری از فقه اوزاعی باقی نمانده است، اما بهترین شاهد بر رجحان مسلک وی در عصر خودش، عنایت علمای قرن دوم و سوم نسبت به مذهب فقهی امام اوزاعی است. البته شاگردان اوزاعی مانند باقی
فقها، دارای یک نظام تعلیمی در تدوین و کتابت نبودند و بیروت نیز مانند مکه و بغداد مورد توجه نبود؛ چنانچه بی‌میلی اوزاعی بر نگارش کتابی غیر از قرآن و سنت و در نتیجه بی‌توجهی به تألیف در نزد شاگردانش موجب شده است که مطالب دقیقی از مذهب فقهی او به مانند چهار مکتب دیگر در دست نباشد.
اوزاعی نیز به مانند بسیاری از فقهای اهل سنت، قرآن،
سنت پیامبر اکرم،
اجماع و قول صحابه
را از اصول مذهب خود می‌شمرد و زمانی که دلیلی از این اصول می‌یافت، به سراغ
قیاس نمی‌رفت.
چنانچه خبر واحد را نیز
حجت می‌دانست و در صورتی که خبری از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله پیدا می‌نمود، رأی را جایز نمی‌دانست.
در نهایت از مهم‌ترین ویژگی‌های مذهب فقهی او می‌توان چنین نام برد:
همان‌گونه که شافعی بر این خصوصیت تصریح کرده و گفته است: «کسی که مانند اوزاعی فقهش مانند حدیثش باشد، ندیده است».
قیاس را بدان گستردگی که ابوحنیفه و اهل عراق معتقد بودند، مبنای عمل قرار نمی‌داد.
برخلاف مالک، عمل اهل
مدینه را به‌طور مطلق حجت نمی‌دانست.
در
فقه خود عنصر آسان گرفتن بر امت را مراعات می‌نمود.
اجتهاد به رأی را تنها در جایی که تکیه‌گاهی از
قرآن و سنت برایش می‌یافت، معتبر می‌دانست. در این امر او بی‌تردید امتداددهنده روش معاذ بن جبل بوده است.
۱. سید الأهل، عبدالعزیز،
الأوزاعی فقیه أهل الشام، القاهرة، طباعة المجلس الأعلی للشئون الإسلامیة، ۱۹۶۶م؛
۲. الملاح، حسین بن محمد،
الإمام الأوزاعی محدثاً، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۹۹۳م؛ طبارة، شفیق،
الإمام الأوزاعی، بیروت، مطابع دارالریحانی، ۱۹۶۵م؛
۳. شیخو، خضر محمود،
بذل المساعی فی جمع ما رواه الأوزاعی، بیروت، دارالبشائر الإسلامیة، ۱۹۹۳م؛
۴. الشعار، مروان بن محمد،
الإمام الأوزاعی إمام أهل السلف، بیروت، دارالنفائس، ۱۹۹۲م؛
۵. الجبوری، عبدالله بن محمد،
الإمام الأوزاعی حیاته و آراؤه و عصره، بغداد، دارالرسالة، ۱۹۰۸؛
۶. الشعار، مروان بن محمد،
سنن الأوزاعی، بیروت، دارالنفائس، ۱۹۹۳م؛
۷. الضویحی، علی بن سعد،
أصول مذهب الأوزاعی، الریاض، رسالة ماجستیر بجامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۵ه.ق؛
۸. الجبوری، و عبدالله بن محمد،
فقه الإمام الأوزاعی، بیروت، إحیاء التراث الإسلامی، العراق، بغداد، وزارة الأوقاف، مطبعة الإرشاد، ۱۳۹۷ه.ق؛
۹. محمصانی، صبحی بن رجب،
الأوزواعی و تعالیمه الإنسانیة، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۸م.
پایگاه اسلام کوئست.
