روزه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: ماه
رمضان، روزه، تقویت
صبر، کنترل
شهوت،
تزکیه نفس،
اخلاص،
آرامش .
پرسش: علاوه بر اینکه در ماه رمضان روزه
واجب است می‌بینیم که در ماه هایی مانند
رجب و
شعبان روزه گرفتن
مستحب است. سؤالم این است که روزه چه آثار تربیتی بر انسان می‌گذارد؟
پاسخ: روزه نوعی تمرین
تهذیب، تزکیه نفس و راهی مناسب برای تحقق تسلط
انسان بر نفس خویش و مبارزه با هوس‌های نفسانی است.
روزه در دو بُعد فردی و اجتماعی، افزون بر ثمرات جسمی، آثار و فایده‌های تربیتی و سازندگی دیگری را نیز همراه دارد؛ مانند تقویت صبر، آخرت‌گرایی، قدرت بر کنترل شهوت، شکوفایی حس هم‌دردی با
فقرا و کم شدن شکاف طبقاتی و ...
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ یکی از آثار روزه را این‌گونه بیان فرمودند: روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنی مساوات برقرار گردد و این به جهت آن است که غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به
فقیر ادای حق کند؛ چراکه اغنیا معمولاً هرچه را بخواهند برای آنها فراهم است، خدا می‌خواهد میان بندگان مساوات باشد و طعم گرسنگی و درد و
رنج را به اغنیا بچشاند تا آنان به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند.
روزه نوعی تمرین تهذیب، تزکیه نفس و راهی مناسب برای تحقق تسلط انسان بر
نفس خویش و
مبارزه با هوس‌های نفسانی است، روزه عاملی مؤثر در راه تحقق بخشیدن به مهم‌ترین هدف و فلسفه حیاتی انسان، یعنی
کمال و
قرب الاهی است.
خداوند با تشریع روزه، فرصتی مناسب را در بیشتر روزهای سال به‌ویژه در ماه مبارک رمضان در
اختیار انسان قرار داده تا او استعداد بالقوه‌اش را در راه رسیدن به قرب الاهی به فعلیت رسانده، به مقام خلیفة اللهی خویش نزدیک گردد. چه اینکه روزه هر چه آثار و فواید بدنی و اخلاقی و اجتماعی دارد، در مسیر تقواست؛ همان‌گونه که
قرآن کریم می‌فرماید:«ای افرادی که
ایمان آورده‌اید! روزه بر شما نوشته شده؛ همان‌گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند نوشته شد، تا پرهیزکار شوید».
شایان ذکر است که گرچه اصل روزه در جسم و روان انسان مؤثر است؛ از‌این‌رو روزه یکی از
نعمت های فراگیر و از مصادیق
رحمت عامه خداوند بوده و همه مردم از آن می‌توانند بهره‌مند شوند، ولی اگر این
عمل عبادی، با ویژگی‌های روحی و صفات کمالی و فضایل اخلاقی همراه گردد، قطعاً آثار روزه در به کمال‌رسانی نفس انسانی بسیار مؤثر خواهد بود؛ از‌این‌رو روزه یک فرد عادی با کسی که مراحل
تقوا و کمال انسانی را طی نموده و متخلق به
اخلاق الاهی شده، متفاوت است.
روزه در دو بعد فردی و اجتماعی، افزون بر ثمرات جسمی، آثار و فایده‌های تربیتی و سازندگی بسیاری دارد. در اینجا به برخی از آنها به‌گونه اختصار پرداخته می‌شود:
صبر یکی از فضیلت‌های اخلاقی و انسانی است که بر تحصیل آن بسیار تأکید شده است؛ زیرا شخص
سالک به‌سوی قرب الاهی در حرکت است و با داشتن این صفت نیکوست که می‌تواند با نشیب و فرازها، مشکلات، مصیبت‌ها و مانند آن دست و پنجه نرم کند و به مقصود خود نایل آید.
یکی از راه‌های رسیدن به این توانایی نفسانی و فضیلت انسانی، روزه‌داری است؛ بر‌اساس روایاتی که از معصومان به ما رسیده،
کلمه «
صبر » در آیه مبارکه «
وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ »؛ «از صبر (روزه) و
نماز ، کمک بگیرید».
به روزه تفسیر شده است.
و نیز
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ ماه مبارک رمضان را ماه صبر دانسته و می‌فرماید: «ای مردم! به‌درستی که ماهی بر شما سایه افکنده است که در آن شبی است بهتر از هزار شب و آن ماه
رمضان است، خداوند روزه گرفتن در آن را
واجب نمود ... و آن ماه صبر است».
در حقیقت یکی از مهم‌ترین آثار روزه همین اثر روحانی و معنوی صبر در
روح و جان روزه‌دار است؛ زیرا روزه با فراهم نمودن محدودیت‌های موقت در برابر گرسنگی، تشنگی و دیگر موارد، به او توان پایداری، شکیبایی و توان مبارزه با
حوادث سخت در زمان‌های ممتد می‌بخشد و چون غرایز سرکش را کنترل می‌کند، بر
قلب انسان
نور و صفا می‌پاشد.
روزه ـ به‌ویژه روزه ماه مبارک رمضان ـ از دو جهت مایه
آرامش برای روزه‌دار است و شخص روزه‌دار را از نگرانی‌ها و اضطراب‌ها به دور نگه می‌دارد:
یکی از آن جهت که انسان را به مرحله صبر می‌رساند و انسان صابر را مسلط بر نفس و پیرو
عقل و
تسلیم خدا می‌سازد و کسی که چنین باشد، دارای نفسی آرام و مطمئن خواهد بود؛ زیرا حقیقت و معنای صبر ملازم با سکون و آرامش نفس است و در واقع صابر کسی است که به‌زودی تحت تأثیر حوادث واقع نگردد و بادهای مخالف او را تکان ندهد و وی را مضطرب نگرداند.
از سوی دیگر روزه نوعی یاد و
ذکر عملی خداوند است و مسلّم است که یاد و ذکر الاهی مایه آرامش دل‌هاست؛ همان‌گونه که
قرآن کریم می‌فرماید: «آنها کسانی هستند که
ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است، آگاه باشید، تنها با
یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد».
به علاوه آرامشی که نصیب روزه‌دار می‌شود، می‌تواند ناشی از لذتی باشد که هنگام انجام
فریضه روزه ـ به‌ویژه هنگام افطار ـ از آن بهره‌مند می‌شود؛ از‌این‌رو
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ می‌فرماید: «برای روزه‌دار دو شادمانی وجود دارد: شادمانی هنگام افطار و شادمانی دیگر، هنگام ملاقات با خداوند عزوجل».
نیز پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در یکی از سفارش‌هایشان به
امام علی ـ علیه‌السلام ـ فرمودند: «ای علی!
مؤمن در دنیا در سه وقت خوشحال می‌گردد: هنگام ملاقات با برادران، هنگام افطار در ماه رمضان و هنگام
نماز در آخر شب».
یکی دیگر از آثار فردی روزه این است که آدمی را در مسیر آخرت‌گرایی قرار می‌دهد؛ زیرا
انسان روزه‌دار با گرسنگی و تشنگی خود، به یاد گرسنگی و تشنگی روز
قیامت می افتد و تصمیم می‌گیرد برای آن روز واپسین، توشه‌ای آماده سازد.
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ در
خطبه شعبانیه می‌فرماید: «با گرسنگی و تشنگی‌تان (در روزه رمضان) به یاد گرسنگی و تشنگی روز قیامت باشید».
نیز در حدیث دیگری از آن حضرت می‌خوانیم: «
بهشت دری دارد به نام ریان (سیراب شده) که تنها روزه‌داران از آن وارد می‌شوند».
مرحوم صدوق در شرح این
حدیث می‌نویسد: انتخاب این نام برای این در بهشت به جهت آن است که بیشترین زحمت روزه‌دار از ناحیه عطش است؛ هنگامی‌که روزه‌داران از این در وارد می‌شوند، چنان سیراب می‌گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد.
از مهم‌ترین زمینه‌های دوری از
رحمت الاهی و محرومیت از الطاف بی‌کران خداوند، گرفتار شدن انسان در دام خواسته‌های نفسانی و شهوت‌ها ـ به‌ویژه
شهوت جنسی ـ است. در آموزه‌های دینی دستورالعمل‌های بسیاری برای کنترل و جهت‌دهی به آن شهوت‌ها و تعدیل در غرایز بیان شده که یکی از آن راه کارها، روزه‌داری است؛ زیرا روزه نوعی
ریاضت طبیعی و معقول است که اگر به‌گونه منظم و مرتب تکرار شود، به‌تدریج نیروی خویشتن‌داری از گناهان را در انسان تقویت می‌کند و او را بر اراده خود مسلط می‌نماید و در اینجاست که شخص روزه‌دار در برابر هر گناهی عنان اختیار از کف نمی‌دهد و در تقرب به خدای
سبحان دچار سستی نمی‌گردد و از گناهان دوری می‌کند. همان‌گونه که
قرآن کریم با جمله:«
لعلّکم تتّقون »،
به این مسئله اشاره می‌فرماید.
پیامبر اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ می‌فرماید: «ای جوانان! هر کس از شما که از وضعیت زندگانی خوبی برخوردار باشد،
ازدواج کند؛ زیرا ازدواج، برای حفظ چشم و فرج، بهتر است و هرکس توانایی مالی برای ازدواج ندارد،
روزه بگیرد؛ زیرا روزه برای او کاهش‌دهنده شهوت است».
امام علی ـ علیه‌السلام ـ هنگامی‌که فلسفه عبادات را بیان می‌کند، درباره روزه چنین می‌فرماید: «خداوند روزه را برای آزمودن و آموزش
اخلاص واجب نمود».
حضرت
فاطمه زهرا ـ سلام‌الله‌علیها ـ در این‌باره می‌فرماید: «خدا روزه را برای تثبیت اخلاص واجب نمود».
بنابراین روزه برای ایجاد، پرورش و رشد اخلاص در
انسان مؤثر است؛ زیرا روزه با توجه به اینکه کف و خودداری است، یگانه
عبادت مخفی است و تا خود شخص آن را بیان نکند کسی جز خداوند از آن آگاهی پیدا نمی‌کند.
برخی از آثار اجتماعی روزه‌داری عبارت است از:
روزه حس هم‌دردی و هم‌سویی با قشر مستضعف را در انسان بیدار می‌کند. روزه‌دار با گرسنگی و تشنگی موقتی خود، عاطفه‌اش شکوفا شده و موقعیت گرسنگان و مستمندان را بهتر درک می‌کند و مسیری در زندگی او باز می‌شود که حقوق زیردستان را ضایع نکرده و از دردهای محرومان غافل نباشد. گرچه ممکن است افراد متمکن و ثروتمند را با توصیف حال گرسنگان و محرومان، متوجه حال آنان ساخت، ولی اگر این مسئله جنبه حسی و عینی به خود بگیرد بهتر اثربخش است.
در
حدیث معروفی از
امام صادق ـ علیه‌السلام ـ نقل شده که «هشام بن حکم» از علت تشریع
روزه پرسید،
امام ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «روزه به این دلیل واجب شده است که میان
فقیر و غنی مساوات برقرار گردد و این به جهت آن است که غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به فقیر ادای
حق کند؛ چراکه اغنیا معمولاً هر چه را بخواهند برای آنها فراهم است، خدا می‌خواهد میان بندگان مساوات باشد و طعم گرسنگی و درد و رنج را به اغنیا بچشاند تا آنان به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند».
روزه‌داری زمینه پردازش به امور معنوی در انسان را فراهم کرده و عاملی است برای اینکه او را از ناهنجاری‌های اجتماعی دور و در مسیر تقوای اجتماعی و حسن
معاشرت با هم‌نوعان خود قرار می‌دهد. البته این اثرگذاری از ناحیه ماه مبارک
رمضان که نوع مردم در آن روزه هستند و شامل برنامه‌های ویژه‌ای همچون استحباب افطاری دادن و مانند آن است، جلوه بیشتری خواهد داشت.
روزه، روحیه
تقوا و خویشتن‌داری انسان را ایجاد و آن را به مرور زمان افزایش می‌دهد و در تربیت روحی تک‌تک افراد
جامعه تأثیر مستقیم دارد؛ زیرا بیشتر گناهان فردی و اجتماعی، از دو ریشه
غضب و
شهوت سرچشمه می‌گیرند و روزه، جلوی تندی‌های این دو غریزه را می‌گیرد. لذا سبب کاهش
فساد در جامعه و افزایش تقوا می‌شود.
مسلم است جامعه‌ای که بیشتر افراد آن به‌ویژه در
ماه رمضان روزه‌دار هستند، از فضای معنوی ویژه‌ای برخوردار خواهد بود و باعث ایجاد هم‌دلی، هم‌گرایی اجتماعی و کاهش آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی می‌شود.
پایگاه اسلام کوئست.
