• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آیه وضو

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: وضو، آیه وضو، شستن دست‌ها، شیعه، اهل سنت.

پرسش: اختلاف فقهی شیعه بین فقهای و اهل تسنن را در مورد آیه الی المرافق (من المرافق) در قرآن کریم مفصلاً شرح دهید؟

پاسخ: از خود آیه نمی‌توان وجوب شستن دست‌ها را از بالا به پایین یا برعکس استفاده نمود؛ حتی فقهای اهل تسنن هم از این آ‌یه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند؛ لذا فقهای شیعه با توجه به روایات، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته‌اند و عموماً، هم وجوب شستنِ از بالا به پایینِ صورت و هم شستنِ از بالا به پایینِ دست‌ها را بیان می‌کنند.
علاوه بر روایات و سنت معصومین (علیهم‌السلام)، عادتاً و عرفاً نیز هنگامی که انسان به طور طبیعی تصمیم می‌گیرد بدنش یا صورتش یا دستش و یا هر چیز دیگری را بشوید، از بالا به پایین شروع به شستن می‌نماید و معمولاً کسی آب را از پایین به بالا نمی‌ریزد و از پایین به سوی بالا اقدام به شستن نمی‌کند. مضافاً بر این‌که، تسالم و اجماع قطعیِ امامیه نیز بر وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین، وجود دارد.


آیه ششم از سوره‌ مبارکه‌ مائده، به آیه‌ «وضوء» معروف است.بعضی آن را آیه «وضو و تیمم» نیز نامیده‌اند؛ به هرحال در قسمتی از این آیه به شستن دست‌ها در هنگام وضو اشاره شده و آمده است: «...و ایدیکم الی المرافق...» .

در کتب لغت و ادبیات عرب، برای «الی» معانی زیادی ذکر شده است.

۲.۱ - دیدگاه ابن هشام

تا آن‌جا که ابن هشام در مغنی اللبیب برای «الی» هشت معنی ذکر می‌کند
[۱] انصاری، جمال‌الدین بن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ص۳۹، انتشارات ایران به خط عبدالرحیم.
که عبارت‌اند از:
۱. انتهای غایتِ «زمانیّه» یا «مکانیّه»؛
۲. معیّت (به معنای مع)؛
۳. تبیین و اظهار فاعلیت مجرور برای فعل یا شبه فعل مقدم؛
۴. به معنای «لام»؛
۵. ظرفیت به معنای «فی»؛
۶. ابتدا که مترادف با معنای «مِن» است؛
۷. به معنای «عند»؛
۸. به معنای تأکید.
در کتب دیگر نیز برای «الی» معانی گوناگونی آمده است.
[۲] تفلیسی، حبیش، وجوه قرآن، ص۲۶، به کوشش دکتر مهدی محقق، تهران، انتشارات حکمت، چاپ دوم، ۱۳۹۶ هجری.
[۳] الدقر، عبدالغنی، معجم النحو، ص۵۵، به اشراف احمد عبید، دمشق، مطبعة محمدهاشم الکتبی، چاپ اول، ۱۹۷۵ م.


اما در مورد معنای «الی» در آیه‌ شریفه، بعضی از غیر اهل علم در بین شیعیان با نگاهی سطحی و غیر عالمانه به آیه و با این گمان که «الی» در زبان عربی فقط یک معنی و یک مورد استعمال دارد، می‌گویند: «الی» به معنای «به سوی انتهای یک چیز ـ اعم از زمان و مکان ـ» است؛ پس معنای آیه این می‌شود: «دست‌هایتان را به سوی آرنج‌هایتان بشویید» و نتیجه می‌گیرند: «طبق بیان قرآن کریم، باید دست‌ها را از انگشتان به سوی آرنج‌ها شست»؛ در نتیجه می‌گویند: «علما و مراجع در مورد وضو کاملاً خلاف قرآن عمل کرده و فتوا می‌دهند. در عوض سنی‌ها که دست‌هایشان را از پایین به بالا می‌شویند، مطابق آیه‌ کریمه‌ قرآن عمل می‌نمایند و...» جالب آن‌که این افراد، از فتوای علمای اهل تسنن نیز بی‌خبرند؛ زیرا پیروان مذاهب (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی) معتقدند «شستن دست‌ها واجب است چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا؛ اگرچه شستن از پایین (از انگشتان) به بالا (به سوی آرنج‌ها) بهتر می‌باشد»
[۴] مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة:الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، ص۳۶، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ پنجم، ۱۹۷۷ م.    
و همان‌گونه که دیدید، آنان نیز از این آیه این‌گونه برداشت ننموده‌اند که شستن دست از پایین به بالا واجب است؛ بلکه تنها بهتر بودن این عمل را بیان داشته‌اند و خود در عمل چنین می‌کنند.

پس از بیان این مطالب اکنون ما با چند پرسش مواجه هستیم که در این‌جا پاسخ آن‌ها را دنبال می‌کنیم.

۴.۱ - پرسش اول

نخست آن‌که چه اختلافی میان فتوای فقهای شیعه و اهل تسنن در مورد شستن دست‌ها وجود دارد؟
همان‌طور که اشاره شد، فقهای شیعه شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب می‌دانند؛ اما فقهای اهل تسنن می‌گویند فرقی نمی‌کند که دست از بالا به پایین شسته شود یا از پایین به بالا، اگرچه شستن دست از پایین به بالا را بهتر می‌دانند.

۴.۲ - پرسش دوم

دوم این‌که: آیا این اختلاف فتوا از آیه‌ وضو ناشی می‌شود؟
این اختلاف ارتباطی به آیه‌ شریفه‌ قرآن مجید ندارد.

۴.۳ - پرسش سوم

سوم آن‌که با وجود این، آیه‌ وضو در مقام بیان چه نکته‌ای می‌باشد؟
در آیه‌ شریفه کلمه‌ «ایدیکم» آمده است و از نظر لغوی «ید» (دست) شامل کتف، بازو، آرنج، ساعد، مچ، کف دست و انگشتان می‌شود و از آن‌جا که در وضو، شستن همه‌ این قسمت‌ها لازم نمی‌باشد؛ لذا خداوند تبارک و تعالی با عبارت «الی المرافق» دست را محدود به قسمتی که شامل انگشتان تا آرنج می‌شود، مشخص نموده است تا کسی گمان نبرد که طبق آیه‌ شریفه که می‌فرماید «دست‌هایتان را بشویید» باید کتف را نیز بشوید.
همین موضوع را فقها و دانشمندان بزرگ شیعه این‌گونه توضیح داده‌اند که کلمه «الی» در آیه‌ شریفه، بیان‌کننده حد و غایت «مغسول» است نه کیفیت «غَسل». پس در این آیه، شارع مقدس بنا داشته است تا محدوده‌ مشخصی از دست را که از انگشتان تا آرنج می‌باشد، برای شستن تعیین فرماید، نه آن‌که کیفیت شستن را که از پایین به بالا یا از بالا به پایین باشد، بیان دارد.
[۵] تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی تقریراً لبحث آیت‌الله العظمی السید ابوالقاسم موسوی خویی، ص۹۶، قم، دارالهادی، للمطبوعات، الطبعة الثالثه، ۱۴۱۰ هـ، جزء رابع.


۴.۴ - پرسش چهارم

چهارم آن‌که فقهای بزرگوار، حکم وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین را از کجا به دست آورده‌اند؟
همان‌گونه که بیان شد از خود آیه نمی‌توان وجوب شستن دست‌ها را از بالا به پایین یا به عکس استفاده نمود؛ همان‌طوری که اشاره شد حتی فقهای اهل تسنن هم از این آ‌یه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند؛ لذا فقهای عظیم‌الشان شیعه با توجه به روایات، شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته‌اند. در این زمینه روایات فراوانی در کتب حدیثی وجود دارد
[۶] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۱، ص۲۷۱، تهران، مکتبة الاسلامیهّ، الطبعة الثانیهّ، ۱۳۸۳ ه، باب ۱۵ از ابواب الوضوء.    
و عموماً، هم وجوب شستنِ از بالا به پایینِ صورت و هم شستنِ از بالا به پایینِ دست‌ها را بیان می‌کنند.
علاوه بر روایات و سنت معصومین (علیهم‌السلام)، عادتاً و عرفاً نیز هنگامی که انسان به طور طبیعی تصمیم می‌گیرد بدنش یا صورتش یا دستش و یا هر چیز دیگری را بشوید، از بالا به پایین شروع به شستن می‌نماید و معمولاً کسی آب را از پایین به بالا نمی‌ریزد و از پایین به سوی بالا اقدام به شستن نمی‌کند. افزون بر این‌، تسالم و اجماع قطعیِ امامیه نیز بر وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین، وجود دارد.
[۷] تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی الشرح العروة الوثقی، ص۹۴، جزء رابع.


۱. بحارالانوار، ج۱۶، ص۳۱۳، و ج۷۷، ص۱۴۷.
۲. وسائل الشیعه، ج۲ و ۳ و ۵.
۳. مستدرک الوسائل، ج۲.

۱. ↑ انصاری، جمال‌الدین بن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، ص۳۹، انتشارات ایران به خط عبدالرحیم.
۲. ↑ تفلیسی، حبیش، وجوه قرآن، ص۲۶، به کوشش دکتر مهدی محقق، تهران، انتشارات حکمت، چاپ دوم، ۱۳۹۶ هجری.
۳. ↑ الدقر، عبدالغنی، معجم النحو، ص۵۵، به اشراف احمد عبید، دمشق، مطبعة محمدهاشم الکتبی، چاپ اول، ۱۹۷۵ م.
۴. ↑ مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة:الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، ص۳۶، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ پنجم، ۱۹۷۷ م.    
۵. ↑ تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی تقریراً لبحث آیت‌الله العظمی السید ابوالقاسم موسوی خویی، ص۹۶، قم، دارالهادی، للمطبوعات، الطبعة الثالثه، ۱۴۱۰ هـ، جزء رابع.
۶. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، ج۱، ص۲۷۱، تهران، مکتبة الاسلامیهّ، الطبعة الثانیهّ، ۱۳۸۳ ه، باب ۱۵ از ابواب الوضوء.    
۷. ↑ تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی الشرح العروة الوثقی، ص۹۴، جزء رابع.



سایت ‌اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آیه وضو»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۲/۱۷.    



جعبه ابزار