ارث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: قانون ارث، فرزندان، پدر، مادر.
پرسش: معنای جمله انتهایی
آیه ۱۱ سوره نساء (۴) که می‌فرماید:"شما نمی‌دانید پدران و فرزندانتان، کدامیک برای شما سودمندترند"، چیست؟
پاسخ:
ترجمه آیه مورد سؤال چنین است:
"خداوند درباره فرزندانتان به شما سفارش می‌کند که سهم (
میراث ) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد و اگر فرزندان شما، دو دختر و بیش از آن باشند، دو سوم میراث از آن آنهاست و اگر یکی باشد، نیمی (از میراث،) از آن اوست. و برای هر یک از پدر و مادر او، یک ششم میراث است، اگر (میت) فرزندی داشته باشد و اگر فرزندی نداشته باشد، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، برای مادر او یک سوم است (و بقیه از آن پدر است) و اگر او برادرانی داشته باشد، مادرش یک ششم می‌برد (و پنج ششم باقیمانده، برای پدر است). (همه اینها،) بعد از انجام وصیتی است که او کرده، و بعد از ادای دین است ـ شما نمی‌دانید پدران و مادران و فرزندانتان، کدامیک برای شما سودمندترند! ـ این
فریضه الهی است و خداوند، دانا و
حکیم ".
قبل از بیان معنا و منظور جمله انتهایی آیه که مورد نظر پرسشگر است، از باب مقدمه، بیان مسئله ارث در این آیه به‌صورت گذرا ضروری به نظر می‌رسد.
این آیه شریفه در بیان سهام طبقه اول از
طبقات [۳] است و طبقه اول عبارت‌اند از: اولاد و پدر و مادر در همه فرض‌هایش؛ چراکه سهم آنان به‌طور واضح در
قرآن آمده است؛ مانند:
۱. سهم
پدر و مادر با وجود اولاد که هر یک (یک ششم) می‌برند.
۲. سهم پدر و
مادر با نبود
اولاد که پدر یک ششم می‌برد و مادر یک سوم، اگر
میت برادر نداشته باشد؛ و‌گرنه او هم یک ششم می‌برد.
۳. سهم یک دختر نصف مال است.
۴. سهم چند دختر در صورتی که
وارث دیگری نباشد، که دو سوم می‌برند.
۵. سهم پسران و دختران در صورتی که هر دو بوده باشند که پسران دو برابر دختران می‌برند.
۶. ملحق به این
قسم است ارث دو دختر که دو سوم است و در فرض چهارم بیان شد.
حال با توجه به این مطلب یعنی مسئله تقسیم ارث و
فلسفه تقسیم این‌گونه، در معنای جمله انتهایی این آیه (شما نمی‌دانید پدران و مادران و فرزندانتان، کدامیک برای شما سودمندترند)، مفسران احتمالاتی را بیان کرده‌اند:
شما نمی‌دانید کدامیک از پدر و مادر و اولاد در دنیا برای شما نافع‌ترند تا مطابق استحقاقش به او ارث دهید، ولی خداوند بر طبق
حکمت خود سهم آنها را تعیین می‌کند.
شما نمی‌دانید کدامیک از ایشان در
سعادت دنیا و
دین شما مؤثرترند؛ ولی خداوند می‌داند و مال را بر طبق مصلحت خود میان ایشان قسمت می‌کند.
شما نمی‌دانید که
نفع پدران و مادران که به
تربیت شما همت گماشته‌اند، برای شما بیشتر است یا نفع شما برای پدران و مادران که خدمت‌گزاری آنها می‌کنید، بیشتر است.
مقصود این است: پدران و مادران و فرزندانی که در برابر خداوند مطیع‌تر باشند، در روز
قیامت درجه ایشان والاتر است و از آن‌جا که خداوند مقام برخی از
مؤمنان را به‌وسیله برخی دیگر بالا می‌برد، هر‌گاه مقام پدر بالاتر باشد. مقام
فرزند را هم به‌خاطر او بالا می‌برد تا چشم او را روشن سازد و هر‌گاه مقام فرزند بالاتر باشد، مقام پدر و مادر را به خاطر او بالا می‌برد تا چشم ایشان را روشن سازد.
شما نمی‌دانید کدامیک از شما می‌میرید تا دیگری از آن که مرده است ارث ببرد. بنابراین در آرزوی
مرگ دیگری نباشید و مرگ او را درخواست نکنید.
علامه طباطبایی می‌گوید: خطاب در این دو جمله "
آباؤُکمْ وَ أَبْناؤُکمْ، لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکمْ نَفْعاً "، به ورثه است که در حقیقت شامل عموم مسلمانان است که از
اموات خود ارث می‌برند و این کلامی است که در مقام اشاره به حکمت و فلسفه اختلاف سهام در
وراثت پدران و فرزندان القا شده و نوعی تعلیم برای مسلمانان است که با بیان (شما نمی‌دانید) آمده است. وی می‌گوید:از این هم که بگذریم، اساساً نمی‌شود خطاب، به غیر ورثه یعنی به مردم باشد و بخواهد بگوید شما مردم که دیر یا زود می‌میرید و مال خود را به ارث برای پدر و مادر و فرزندان به‌جای می‌گذارید، نمی‌دانید کدامیک از این سه
طایفه نفعشان برای شما نزدیک‌تر است؛ زیرا اگر این‌طور باشد دیگر وجهی برای جمله "کدامیک نفعشان نزدیک‌تر است"، باقی نمی‌ماند؛ چراکه ظاهر عبارت این است که مراد از "نفع" بهره‌مندی از
مال میت است نه بهره‌مندی میت از ورثه؛ پس می‌خواهد به ورثه بگوید شما چه می‌دانید که کدام‌ک از بستگانتان زودتر می‌میرند و نفع کدامیک از آنها زودتر به شما می‌رسد.
بنابراین مسئله ارث و اختلاف سهام در آن، طبق آثار نسب‌ها و اختلاف درجه‌ای که عواطف انسانی نسبت به ارحام دارد، تنظیم شده است و آیه مورد بحث که می‌فرماید:"
آباؤُکمْ وَ أَبْناؤُکمْ لا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکمْ نَفْعاً " خود یکی از شواهد بر این معناست که خدای تعالی
حکم ارث را مانند تمام احکام دیگر
اسلام ، بر طبق
احکام تکوینی و خارجی
تشریع نموده است.
خلاصه این‌که خداوند در این جمله می‌فرماید:
قانون ارث براساس مصالح واقعی بشر استوار شده و تشخیص این مصالح به دست خداست؛ زیرا
انسان آنچه را مربوط به
خیر و صلاح اوست، در همه‌جا نمی‌تواند تشخیص دهد، ممکن است بعضی گمان کنند پدران و مادران بیشتر به نیازمندی‌های او پاسخ می‌گویند؛ بنابراین باید در ارث بر فرزندان مقدم باشند و ممکن است جمعی عکس این را فکر کنند و اگر قانون ارث به دست مردم می‌بود، نزاع و اختلاف در آن واقع می‌شد؛ اما خدا که حقایق امور را آن چنان‌که هست می‌داند قانون ارث را بر نظام ثابتی که خیر
بشر در آن است قرار داده:"این قانونی است که از طرف خدا فرض و
واجب شده و او دانا و حکیم است"، این جمله برای تأکید مطالب گذشته است، تا جای هیچ‌گونه چانه زدن برای مردم درباره
قوانین مربوط به سهام ارث باقی نماند.
در پایان قابل توجه است که در روایتی از
امام صادق علیه‌السلام، به این فراز از آیه استدلال شده تا برتر نبودن فرزندان پسر بر فرزندان دختر از آن نتیجه گرفته شود؛ چون در نهایت این خداست که فایده و منفعت مادی و معنوی بشر را می‌داند.
بر اساس
روایت امام صادق علیه‌السلام، می‌توان استنباط کرد که مراد اصلی از آیه مورد نظر آن است که شما نباید تنها یک منفعت ظاهری مادی (نظیر میزان ارث) را برجسته کرده و امیدتان تنها به آن باشد؛ بلکه باید آگاه باشید که منفعت واقعی چه در
دنیا و چه در
آخرت در اختیار پروردگار است که شاید از راه دیگری که گمان آن را نمی‌برید در اختیارتان قرار گیرد.
پایگاه اسلام کوئست.
