چشمه‌های بهشتی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کلیدواژه: حیات، حیوان،
کافور،
بهشت،
چشمه،
سلسبیل،
تسنیم،
نضرة النعیم،
زنجبیل.
پرسش: در بهشت چند چشمه بهشتی وجود دارد؟ آیا هرکدامشان ویژگی متفاوتی دارند؟
پاسخ: در روایتی از
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده که در بهشت چهار چشمه وجود دارد. دو چشمه آن از اطراف
عرش الهی جاری می‌شود که به یکی از آنها آیه «یفَجِّرُونَها تَفْجِیراً» اشاره دارد، و دیگری زنجبیل است. دو چشمه «عَینانِ نَضَّاخَتانِ» که بالاتر از آنها هستند، سلسبیل و تسنیم هستند. البته این روایت در بیان چهار چشمه است، نه انحصار چشمه‌ها در آنها؛ زیرا در منابع روایی به چشمه‌های دیگری نیز با ویژگی‌های دیگر اشاره شده است.
بر اساس آیات
قرآن، یکی از برترین چشمه‌های بهشتی سلسبیل است که نوشیدنی آمیخته با زنجبیل است، و اولین کسی که از آن می‌نوشد،
امام علی (علیه‌السّلام) است و
مؤمنان به‌اندازه درجه تقوایشان می‌توانند از آن بهره‌مند شوند. و چشمه تسنیم که مخصوص
مقرّبان است و درجه بعد چشمه کافور است که
ابرار و بندگان خدا از آن نوشانده می‌شوند و...
یکی از نعمت‌های بهشتی، وجود چشمه‌های فراوان در آن‌جا است و به ظاهر چشمه غیر از نهر است و زیبایی خاص خود را دارد؛ زیرا هرچند دیدن جریان آب و مشاهده نهر آب لذت‌بخش است؛ اما مشاهده چشمه لذت مضاعف در انسان ایجاد می‌کند.
گفتنی است بهشت و
جهنم در قرآن کریم هم با اوصاف مادی ذکر شده‌اند و هم با اوصاف روحانی و معنوی. توصیف با نعمت‌های مادی از آن جهت است که برای بسیاری از مردم شناخت از طریق اوصاف معنوی و روحانی بسیار مشکل است؛ زیرا ذهن انسان‌ها بیشتر با مادیات خو گرفته است. البته ممکن است یک
آیه با توجه به بطون مختلفی که دارد به صورت هم‌زمان هم به نعمت‌های ظاهری بپردازد و هم به نعمت‌های باطنی. در هر صورت در بسیاری از آیات قرآن کریم از وجود چشمه‌ها در بهشت، سخن به میان آمده است:
«اِنَّ الْمُتَّقینَ فی جَنَّاتٍ وَ عُیونٍ؛
همانا پرهیزگاران در باغ‌ها و چشمه‌ها هستند.»
«اِنَّ الْمُتَّقینَ فی ظِلالٍ وَ عُیونٍ؛
همانا پرهیزگاران در زیر سایه‌ها و بر کنار چشمه‌ها هستند.»
«اِنَّ الْمُتَّقینَ فی مَقامٍ اَمینٍ.فی جَنَّاتٍ وَ عُیونٍ؛
همانا
پرهیزگاران در جایگاهی آسوده قرار دارند. در بوستان‌ها و کنار چشمه‌سارها.»
از این آیات به وضوح می‌توان برداشت کرد که در بهشت چشمه‌های متعدد وجود دارد؛ زیرا اولا: در این آیات کلمه «عیون» به‌کار رفته که جمع «عین» و به معنای چشمه‌ها است.
ثانیاً: چشمه‌ها با نام‌های متعدد آمده است که بیانگر وجود چشمه‌های متعدد در بهشت است؛ که در ادامه بدان‌ها اشاره می‌کنیم.
البته، در برخی از آیات قرآن از کلمه «عین» استفاده شده است، مانند: «فِیها عَینٌ جارِیةٌ»
که مراد از آن جنس چشمه است، نه این‌که در بهشت تنها یک چشمه وجود دارد.
در روایتی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده است: «در بهشت چهار چشمه وجود دارد. دو چشمه آن از اطراف
عرش الهی جاری می‌شود که به یکی از آنها آیه «یفَجِّرُونَها تَفْجِیراً»
اشاره دارد، و دیگری
زنجبیل است. دو چشمه «عَینانِ نَضَّاخَتانِ»
که بالاتر از آنها هستند، سلسبیل و تسنیم هستند».
البته این روایت در بیان چهار چشمه است، نه انحصار چشمه‌ها در آنها؛ زیرا در منابع روایی به چشمه‌های دیگری نیز با ویژگی‌های دیگر اشاره شده است.
در ادامه نام چشمه‌هایی که در قرآن آمده را ذکر نموده و در حاشیه و بدون بررسی سندی به برخی روایات و نظرات تفسیری اشاره می‌کنیم.
کلمه «سلسبیل» به معنای گوارا، لذّت‌بخش و سهل التّناول (آسان بودن نوشیدن)
و صفت برای هر چیزی است که در نهایت سهولت و نرمی و صفا باشد.
همچنین به آب صافی که به آسانی در حلق فرو می‌رود، سلسبیل گفته می‌شود.
بر اساس آیات قرآن، یکی از برترین چشمه‌های بهشتی سلسبیل است که نوشیدنی آمیخته با زنجبیل است: «وَ یسْقَوْنَ فیها کاْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبیلاً• عَیناً فیها تُسَمَّی سَلْسَبیلا»؛
و در آن‌جا از جامی که آمیزه زنجبیل دارد به آنان می‌نوشانند. در تفسیر آمده است که چشمه سلسبیل از زیر عرش الهی جاری است.
به نظر می‌رسد، در قرآن کلمه «زنجبیل» به معنای طعم و مزه چشمه «سلسبیل» در نظر گرفته شده باشد؛ اما بر اساس برخی روایات و تفاسیر، خود «زنجبیل» نیز نام چشمه‌ای در بهشت باشد
و اولین کسی که از آن می‌نوشد، امام علی (علیه‌السّلام) است.
در مورد علت نام‌گذاری این چشمه احتمالاتی مطرح است:
«سلسبیل» از ماده «سلس» به معنای روانی گرفته شده، همان‌گونه که به عبارات روان و جالب نیز «سلیس» گفته می‌شود.
«سلسبیل» از ماده «سلسل» به معنای «حرکت پی در پی» است.
«سلسبیل» واژه‌ای است مرکب از دو کلمه «سل» (بپرس) و «سبیل» (راه)، و یا مرکب از «سَاَل» (پرسید) و «سبیل» است که در صورت اول مفهومش این است «راهی بطلب» و در صورت دوم «راهی طلبید» است.
در لغت عرب کلمه «سلسبیل» وجود نداشته و این از ابداعات قرآن مجید است.
تمام بهشتیان از این نعمت برخوردارند، و به همین دلیل در دعای شب‌های
ماه رمضان از
خدا می‌خواهیم:
«اللَّهُمَّ بِرَحْمَتِک...بِکاْسٍ مِنْ مَعِینٍ مِنْ عَینٍ سَلْسَبِیلٍ فَاسْقِنَا»؛
بار خدایا! به رحمت خود،...با پیاله‌هایی از باده ناب از چشمه سَلسَبیل، بر ما بنوشان.
با این وجود در قرآن به برخی از رفتارهای ویژه که نتیجه‌اش بهره‌مند شدن از سلسبیل است نیز اشاره کرده است:
اطعام نیازمندان.
؛ «وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یتیماً وَ اَسیراً».
خوف از خدا.
؛ «اِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیرا...» .
خوف از قیامت.
؛ «یخافُونَ یوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً».
صبر و شکیبایی.
؛ «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیرا».
وفای به
نذر.
؛ «یوفُونَ بِالنَّذْرِ».
همچنین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «خداوند به من
حوض کوثر و به
علی (علیه‌السّلام) چشمه سلسبیل داد».
البته این بدان معنا است که سرچشمه سلسبیل در اختیار
امام علی (علیه‌السّلام) بوده؛ اما
مؤمنان به‌اندازه درجه تقوایشان می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.
قرآن از وجود چشمه دیگری به نام «تسنیم»
در بهشت خبر می‌دهد: «وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ؛ عَیناً یشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُون»؛
و ترکیب (
شراب طهور) از (چشمه) تسنیم است. چشمه‌ای که
مقرّبان از آن می‌نوشند.
تسنیم از ریشه «س- ن- م»، ضد سطح
به معنای بلندی و ارتفاع است و به چشمه آبی گفته می‌شود که از بالا به پایین سرازیر است
و هنگام حرکت، موج دارد.
بر اساس برخی روایات و گزارش‌های تفسیری، چشمه تسنیم شریف‌ترین شراب بهشتی است که از اطراف عرش الهی
و
بهشت عدن سرازیر و به منازل و غرفه‌های اهل بهشت می‌رسد،
و در ظرف‌های بهشتیان سرازیر می‌شود.
و به سوی بالاترین طبقه بهشت (
علّیین) نیز جریان دارد.
البته برخی آشامیدن از چشمه تسنیم را به حالت روحانی معرفت به خدا و لذت نگاه به
وجه الله تفسیر می‌کنند.
در نتیجه، تسنیم، برترین شراب طهور بهشتی است که مقربان آن‌را به‌طور خالص می‌نوشند،
ولی برای بهره‌مند شدن
ابرار مقداری از تسنیم با
رحیق مختوم ترکیب می‌شود:
«یسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ مَخْتُومٍ• خِتامُهُ مِسْک وَ فِی ذلِک فَلْیتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ• وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ؛
مسلماً نیکان در انواع نعمت متنعم هستند. بر تخت‌های زیبای بهشتی تکیه کرده و به زیبائی‌های بهشت می‌نگرند. در چهره‌های آنها طراوت و نشاط نعمت را می‌بینی. آنها از شراب زلال دست نخورده سربسته‌ای سیراب می‌شوند. مهری که بر آن نهاده شده از مشک است، و در این نعمت‌های بهشتی باید راغبان بر یکدیگر پیشی گیرند! این شراب (طهور) ممزوج با تسنیم است.»
بنابر این، شراب تسنیم از
رحیق (شراب صاف
و خالص
) مختوم (مهر و موم شده تا خالص از غش و خلط و نفیس باشد) برتر و گواراتر است؛
اما بر اساس برخی از گزارش‌ها «رَحِیقٍ مَخْتُومٍ»
نام دیگر چشمه تسنیم است.
بر اساس برخی از روایات، سرچشمه
درخت طوبی و
حوض کوثر از چشمه تسنیم و معین است. امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «...سرچشمه حوض کوثر از دو چشمه بهشتی تسنیم و معین است».
بر اساس روایات، این چشمه به
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
اهل‌بیت (علیه‌السّلام) ایشان تعلق دارد:
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «تسنیم بهترین نوشیدنی بهشت است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل‌بیت (علیه‌السّلام) از آن می‌نوشند و آنان هستند که
مقربان و سابقان‌اند. آنان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، امام علی (علیه‌السّلام) ائمه (علیه‌السّلام)،
حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها)،
حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) و فرزندان‌شان هستند که با
ایمان از آن‌حضرات (علیه‌السّلام) پیروی کرده‌اند».
بر اساس آیات قرآن، «کافور» نام چشمه‌ای در بهشت است که
ابرار و بندگان خدا از آن می‌نوشند:
«اِنَّ الْاَبْرارَ یشْرَبُونَ مِنْ کاْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً؛ عَیناً یشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ... ؛
همانا ابرار از جامی که با
عطر خوش آمیخته است، می‌نوشند. چشمه‌ای که بندگان خدا از آن می‌نوشند...»
با توجه به این‌که «عَیناً» بدل کل از «کافورا»
است، می‌توان پذیرفت که چشمه‌ای به نام کافور نیز در بهشت وجود دارد.
بر اساس روایات نیز این چشمه در بهشت وجود دارد:
ابن عباس در مورد سخن خداوند «اِنَّ الْاَبْرارَ یشْرَبُونَ...»،
گفت: منظور از ابرار کسانی هستند که در
ایمان خود استوار بودند، علی، فاطمه،
حسن و حسین (علیه‌السّلام)، آنان در
آخرت از کاسه شرابی می‌خورند که طعم آن از آب چشمه‌ای است که به آن کافور گفته می‌شود.
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «نَضْرَةَ النَّعِیمِ»،
هِیَ عَینٌ فِی الجَنَّةِ یَتَوَضَّؤُونَ مِنها وَ یَغتَسِلُونَ فَتَجرِی عَلَیهِم نَضرَةُ النَّعِیمِ»؛
نضرة النعیم چشمه‌ای در بهشت است که از آن، وضو می‌گیرند و غسل می‌کنند. بعد از آن طراوت و شادابی نعمت‌ها، در چهره آنان نمایان می‌شود.
در قرآن و روایات به نوشیدنی به نام «معین» اشاره شده است؛ به عنوان نمونه:
«یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَاْسٍ مِنْ مَعینٍ؛
اطراف (اهل بهشت) ظرف‌های لبریز از معین را می‌گردانند.»
«بِاَکْوابٍ وَ اَباریقَ وَ کَاْسٍ مِنْ مَعینٍ؛
(اطراف
اهل بهشت غلمان‌ها) با ظرف‌ها و کوزه‌ها و جام‌هایی از (چشمه) معین می‌گردند.»
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «من به همراه پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خاندانم و دو فرزندانم با هم در کنار حوض (کوثر) هستیم. هر کس ما را می‌خواهد، باید سخن ما را بشنود و به کردار ما عمل نماید.
شفاعت متعلق به ما است، و دوستان ما نیز شفاعت خواهند نمود. آنها برای ملاقات با ما در کنار حوض از همدیگر سبقت می‌گیرند. ما دشمنان را از خود می‌رانیم و دوستان و پیروان خود را از آن سیراب می‌نماییم و هر کس شربتی از آن بنوشد، پس از آن هرگز تشنه نمی‌گردد. در حوض (کوثر) دو چشمه آب است که از بهشت در آن می‌ریزد: تسنیم و معین که اطراف آن
زعفران است».
گفتنی است بر اساس روایات، در بهشت رودهایی وجود دارد که می‌توان احتمال داد سرچشمه آنها غیر از این چشمه‌های نام برده شده باشد.
پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «خداوند از بهشت، پنج رود را به سمت زمین نازل کرده است: ۱.
رود سیحون که رودی در
هند است، ۲.
جیحون که رودی در
بلخ است، ۳ و ۴.
دجله و
فرات که رودی در
عراق است، ۵.
نیل که رودی در
مصر است».
همچنین روایت شده است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: چهار نهر فرات و نیل و سیحان و جیحان از بهشت است و فرات آب در دنیا و آخرت است.
امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: «
اهل جهنم (برخی از اهل جهنم با بخشیده شدن گناهان)، از جهنم بیرون می‌آیند و به چشمه‌ای نزدیک درب بهشت می‌رسند که «چشمه حیات» نامیده می‌شود. پس مقداری از آب آن چشمه بر آنها پاشیده می‌شود و آنها مانند گیاهی که تازه می‌روید، پوست و گوشت و موهایشان می‌روید».
پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «چشمه‌های بهشتی»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۳/۲۸.
